خطوط مشهور در کتابت قرآن کریم کدامند؟

باشگاه خبرنگاران جوان: کتابت قرآن کریم از زمان نزول قرآن آغاز شد. در آن زمان عده‌ای که آیات قرآن را حفظ می‌کردند حافظان وحی و گروهی که نوشتن می‌دانستند و آیات قرآن را بر روی استخوان، چوب، برگ خرما، پوست شتر و... می‌نوشتند، کاتبان وحی نامیده می‌شدند.

براساس اظهارات برخی از محققین و تاریخ نویسان، برای نخستین بار حضرت علی (ع) و سپس زید ابن ثابث جمع بندی و ترتیب سوره‌ها را انجام دادند. حضرت علی (ع) که خود از خطاطان روزگار بود در مدت ۶ ماه قرآن را جمع بندی و نگارش کرد، اما مردم آن را نپذیرفتند و دیگر کسی آن قرآن را ندید.

عبدالله بن مسعود، ابی ابن کعب، مقداد ابن اسود، سالم مولی ابی حذیفه، معاذ ابن جبل و ابوموسی اشعری از دیگر اصحابی بودند که پس از رحلت رسول اکرم (ص) قرآن را کتابت کردند.

خطاطی قرآن کریم

در زمان ظهور اسلام خواندن و نوشتن بین مردم رایج نبود و تعداد محدودی از اعراب حجاز به دلیل داد و ستد با شام و عراق با خط کوفی و نسخ آشنا بودند.

کاتبان تا اواخر قرن سوم هجری قرآن را با خط کوفی می‌نوشتند. از آنجایی که خط کوفی در ابتدا بی نقطه و بدون حرکت‌های (ضمه، کسره و فتحه) و اعراب بود، خواندن قرآن را برای افراد به ویژه مسلمانان غیرعرب جامعه اسلامی که با زبان عربی بیگانه بودند دشوار میکرد.

به همین دلیل ابوالاسود الدؤلی که از فضلا و ادبای معروف کوفی بود و در خدمت حضرت علی (ع) به کسب علوم پرداخته بود، برای تسهیل در امر خوانندگان قرآن، نقطه را وضع کرد.

شاید این سوال پیش آید که آیا اعراب گذاری تغییری در تلفظ اصلی کلمات ایجاد نکرده است؟

در اینباره صاحب الفهرست می‌نویسد: "ابوالاسود به کاتب چنین می‌گفت: نویسنده، در موقع نوشتن به هوش باش و مرا ببین، چون به خواندن در آمدم، نظر به لبان من نما، اگر به فتحه و گشوده خواندم، نقطه را بالای حرف بگذار و اگر به پیش خواندم، نقطه را بگذار بین حرف و اگر به زیر خواندم نقطه را در زیر بگذار. صاحب اللمعه الشهیمه می‌آورد: «در صدر اسلام نقطه برای حرکات استعمال می‌شد و واضع او یعقوب رهاوی بود و این نقاط به جای حرکات به کار میرفت». "

از اوایل قرن چهارم هجری خط نسخ جای خط کوفی را گرفت و خطاط معروف ابن مقله اولین قرآن را به خط نسخ نوشت. کتابت قرآن کریم از مواردی است که خوشنویسان ایرانی همواره بر آن اهتمام ورزیده و هنر خود را برای نگارش کلام الهی به کار گرفته اند.

قرآن در عصر عثمانی در ترکیه

شیخ حمدالله بخاری، مصطفی دده، عبدالله آماسی، محیی‌الدین آماسی، مولا جمال، مولا احمد قره حصاری، ابراهیم شربتچی‌زاده و پس از آنان سه خوشنویس دیگر به نام‌های حاج کامل، اسماعیل حقّی و حافظ عثمان که خطاط اخیر ملقب به شیخ ثالث است و از نوابغ خطاطان بوده و در کتابت قرآن سرآمد است و شاگردان وی به نام‌های عبدالعزیز رفاعی، محمد عزت فرزند علی افندی و حافظ عثمان ثانی معروف به بورودوری قایش‌زاده اساتید بزرگ خوشنویسی در قرن دهم در ترکیه بودند که قرآن را به نسخ ترکی نوشتند.

خوشنویسی قرآن در دوره صفویه

در دوره صفویه خطاطان بسیار بزرگی درخشیده‌اند؛ مانند امیر عبدالقادر حسینی شیرازی که در هندوستان چندین قرآن نوشته است و در خط ریحان بسیار ممتاز بود. علی‌رضا عباسی، از معروفترین خوشنویسان خط ثلث و نسخ دوره صفوی است و کتیبه نگاری‌های او در اصفهان و قزوین و مشهد، آستان حضرت علی‌بن موسی‌الرضا (ع) معروف هستند و خاندان امامی که در اصفهان بودند و کتیبه‌هایی چند از این خانواده باقی مانده است.

در خط نستعلیق نیز باید از میرعماد حسین سیفی قزوینی مقتول در ۱۰۲۴ هجری، بزرگترین خوشنویس خط نستعلیق نام برد که چند قطعه قرآنی از وی باقی مانده است که اوج هنر قرآنی در این خط است و با کتابت اوست که خط نستعلیق را به درستی می‌توان عروس خط‌های اسلامی ایرانی دانست.

در عصر صفویه خط نسخ در ایران دارای کمال شد و شیوه ماندگار یافت و اصول و قواعد خاص خود را پیدا کرد. خطاطان بزرگ خط نسخ که در این عصر درخشیده‌اند، با نگارش قرآن‌های متعدد توانستند خط نسخ ایرانی را به کمال برسانند؛ مانند آقا ابراهیم قمی که می‌گویند سالی سه قرآن کتابت می‌کرده است. همچنین احمدبن شمس‌الدین محمد نیریزی که اوج خط نسخ ایران مرهون همت و تلاش اوست.

خوشنویسی قرآن در عصر قاجار

بعد از نیریزی، خوشنویسان و خطاطان قرآنی روش او را در ایران ادامه دادند، آقا هاشم لؤلؤی اصفهانی معروف به زرگر که در بین سال‌های ۱۱۷۲ و ۱۲۱۲ هجری قمری می‌زیسته، یکی از خوشنویسان بزرگ خط نسخ در این دوران است. پس از وی خاندان وصال، هنرمندان خوشنویس صاحب آوازه هستند و چند قرآن از وصال شیرازی پدر و فرزندانش میرزا احمد و میرزا اسماعیل و دیگر اعضای این خانواده باقی است.

محمد شفیع تبریزی، خوشنویس کلام الله مجید که در تبریز می‌زیسته و سی و دومین قرآنی که نوشته، دیده شده است.

علی عسکر ارسنجانی و فرزندش محمدشفیع ارسنجانی نیز از خوشنویسان بزرگ دوره قاجاریه هستند.

زین‌العابدین شریف اصفهانی ملقب به اشرف‌الکتّاب و غلامعلی اصفهانی از خوشنویسان اصفهانی دوره قاجار هستند که هر کدام تعدادی کلام الله مجید کتابت کرده‌اند. غلامعلی اصفهانی در مدت عمر خود سیزده و به روایتی هجده قرآن نوشته است. اشرف الکتّاب در زندگانی طولانی خود، شاگردان بسیاری تربیت کرد و در سال ۱۲۹۶ و یا ۱۳۰۰ هجری قمری در گذشته است. میرزا محمدعلی اصفهانی متوفی به سال ۱۳۱۳ هجری قمری یکی از شاگردان اشرف الکتّاب بوده است و خط نسخ را از وی فرا گرفت و توانست قرآن مجید کتابت کند، سپس توفیق چاپ آن را نیز در عهد ناصری پیدا کرد. یکی دیگر از شاگردان اشرف الکتّاب، سیدمحمدبقا ملقب به شرف‌المعالی است که از وی نیز آثاری باقی مانده است.

بانوان قرآن نویس در دوره قاجار

فاطمه سلطان بنت مقصودعلی و دو دختر فتحعلی‌شاه به نام‌های ام‌سلمه و ضیاءالسلطنه بانوانی هستند به کتابت کلام خدا روی آوردند.

خط شکسته نستعلیق

شکسته نستعلیق در اوایل قرن یازدهم که نامه‌ها و ترجمه آیات مبارکه قرآنی به خط شکسته تعلیق بود، با شکسته نستعلیق نوشته شد و با ظهور درویش عبدالمجید طالقانی متوفی در ۱۱۸۵ هجری به اوج زیبایی و کمال رسید و هنرمندان خوشنویس دیگری مانند سیدعلی اکبر گلستانه متوفی در ۱۳۱۹ هجری در تکمیل این خط بسیار کوشیدند و به این ترتیب خط شکسته نیز برای نوشتن و تحریر ترجمه آیات مبارکه و خواص سوره‌ها و آیات، در کتابت کلام الله مجید مورد استفاده قرار گرفت.

معرفی برخی از کاتبان معاصر قرآن کریم

طاهر خوشنویس، احمد نجفی زنجانی، حبیب الله فضائلی سمیرمی، آیت‌الله استاد حاج سید مرتضی نجومی، سید محمد علی قربانی، رضا و عباس، ولی زاده را به عنوان خوشنویسان و کاتبان قرآن در عصر معاصر می‌توان نام برد.

تذهیب قرآن

طلاکاری و نقاشی‌های حواشی قرآن تذهیب نامیده می‌شود. این هنر همراه با خطاطی پیشرفت کرد تا جایی که خطاطان قرآن، کار تذهیب آن را نیز انجام می‌دادند. قدیمی‌ترین اثر نقاشی و تذهیب قرآن در دست، متعلق به قرن سوم هجری به بعد است که این قرآن‌ها غالبا به دستور سلاطین و امیران وقت تهیه می‌شد.