تپش يلدا در قرن‌ 21

آرمان: بلندترين شب سال در نيمكره شمالي زمين را «شب يلدا» يا «شب چله» ناميده‌اند. اين شب به زمان بين غروب آفتاب از 30 آذر (آخرين روز پاييز) تا طلوع آفتاب در اول ماه دي (نخستين روز زمستان) اطلاق مي‌شود. ايرانيان و بسياري از ديگر اقوام شب يلدا را جشن مي‌گيرند. مراسم شب يلدا در ايران يك مراسم باستاني است كه ريشه تاريخي دارد، اين رسم نسل به نسل بين ايراني‌ها گشته است و هر ساله با مراسم‌هاي خاصي در خانه ايراني‌ها را مي‌زند. شب يلدا با شب‌زنده‌داري‌هايي با طعم هندوانه، انار، خربزه، آجيل و شيريني در هم آميخته شده است، يلدا در خاطره بسياري از افراد با دور هم جمع شدن خانه پدربزرگ و مادربزرگ، گپ و گفت و خنده، بازي و گاهي هم فال حافظ درآميخته است. جشن شب يلدا در عصر امروز اهميتي دو چنداني مي‌يابد، با توجه به اينكه هواي سرد اين عصر فولادين آدم‌ها را از هم جدا كرده است، به يمن شب يلدا اين تنهايان از هم جدا دوباره كنار هم گرد مي‌آيند و با قلب‌هايي گرم به استقبال سرماي زمستاني مي‌روند. اين روزها يلدا مهمان ناخوانده‌اي هم سر سفره‌اش دارد كه هر چند به آن اخم مي‌كند اما ناچار به پذيرش حضورش است، اين مهمان ناخوانده نامش شبكه‌هاي اجتماعي است كه اين روزها در هر محفلي حضوري فعال دارد و شب يلدا هم از اين قاعده مستثنا نمانده است.

يلدا برايشان اهميت بيشتري داشت

از تكاپويي كه شهر را گرفته است مي‌توان حضور يلدا را احساس كرد. بقالي، ميوه‌فروشي، گل‌فروشي و حتي سوپرماركت‌هاي مجازي هم سور و سات شب يلدا به پا كرده‌اند، هر چند كه در اين بين سر به فلك كشيدن قيمت ميوه‌هاي شب يلدا داد خيلي‌ها را درآورده است و هر از چندگاهي اخطارهايي هم جابه‌جا مي‌شوند اما زور تلخكامي‌هاي سودجويان به يلداي تهراني‌ها نمي‌رسد و يلدا همچنان گرمابخش خانه‌هاي ايراني است. محمد 75 ساله از يلداي آن روزها مي‌گويد: «در گذشته مردم بيشتر خودشان دست به تهيه مخلفات شب يلدا مي‌زدند، خودشان در خانه‌ها آجيل درست مي‌كردند و ميوه‌هاي تابستاني را هم ذخيره داشتند. براي آنها يلدا اهميت بيشتري داشت و وقت بيشتري برايش مي‌گذاشتند، اما در حال حاضر افراد آجيل و ميوه و ساير مخلفات شب يلدا را از بيرون مي‌خرند و وقت كمتري برايش مي‌گذارند.» او به مراسم‌هاي شلوغ آن دوران اشاره مي‌كند و مي‌گويد: «در گذشته شب يلداها خيلي شلوغ‌تر بودند، فاميل‌هاي دور و نزديك به همراه فرزندان و نوه‌ها در خانه پدربزرگ جمع مي‌شدند اما در حال حاضر مراسم‌هاي شب يلدا خلوت‌تر هستند و وسط هفته افتادن شب يلدا هم به خلوت‌تر شدن مراسم دامن مي‌زند. مراسم شب يلداي امسال در خانه ما با حضور فرزندان و نوه‌ها برگزار مي‌شود و فكر نمي‌كنم كسي از فاميل وقت كند به ما سر بزند.»

يلداهاي امروزي تجملاتي شده‌اند

زهرا 48 ساله به همراه خانواده‌اش، يلداي امسال را به رسم يلداهاي هر سال در خانه پدربزرگ و مادربزرگ خواهند بود. از گفته‌هايش معلوم است كه يلداي شلوغي در انتظارش است: «شب يلدا فرصتي براي ديدار برادران و خواهران، برادرزاده‌ها و خواهرزاده‌ها و فاميل‌هاي دور و نزديك است. پرمشغله شدن زندگي‌ها باعث شده است كه چند ماه يك‌بار هم فرصت ديدن بسياري از اين افراد پيش نيايد اما در شب يلدا مي‌توانيم هم‌ديگر را ببينيم و دورهمي حرف بزنيم و بخنديم.» از برنامه‌هايي كه براي پخت باقالي پلو، فسنجان و مرغ شكم پر دارند، خبر مي‌دهد و ادامه مي‌دهد: «يك فرق بزرگ يلداهاي الان با يلداهاي گذشته در تجملاتي شدن يلداهاي امروزي است. به نظرم يلداهاي قديم صفاي بيشتري داشتند.»

يلداهاي تهران را دوست ندارم

بعضي‌ها هم يلداهاي تهران را دوست ندارند، عده‌اي از اين افراد كساني هستند كه از شهرهاي ديگر به تهران مهاجرت كرده‌اند و همين باعث دوري‌شان از فاميل و رسم‌هاي مخصوص شب يلداي شهر خودشان شده است. طاهره 24 ساله، يكي از اين افراد است، او يك اهوازي است كه چهار سالي است به دليل شرايط شغلي پدرش مجبور به مهاجرت به تهران شده‌اند، او به «آرمان» مي‌گويد: «شب يلداهاي اهواز صفاي ديگري داشتند، همه اعضاي فاميل دور هم جمع مي‌شديم و با هم مراسم شب يلدا را جشن مي‌گرفتيم. يكي از سرگرمي‌هاي شب يلداي مان بازي‌هاي گروهي بود كه با هم انجام مي‌داديم و گاهي هم فال حافظي مي‌گرفتيم ولي از وقتي كه به تهران آمده‌ايم شب يلداهايمان آن صفاي قديم را ندارند، معمولا شب يلداهاي تهران را در خانه عمويم كه او هم ساكن تهران است مي‌گذارنيم.» او اميدوار است كه شب يلداي امسال سرها در گوشي‌ها نباشد: «يكي از موارد ديگري كه صفا را از شب يلداها گرفته است، اين است كه افراد بيشتر به جاي صحبت با يكديگر مشغول باشند، سرشان در گوشي‌هايشان است.»

شب يلداي مجازي هم شروع شد

يكي از رسم‌هاي ديگر شب يلدايي كادو بردن براي عروس است. زهرا 28 ساله از شب يلداي امسال مي‌گويد: «امسال داداشم نامزد كرده و قرار است كه شب يلدا به ديدن عروس‌مان برويم و شب يلدايمان خانه آنها باشد.» شب يلدا را يك رسم تاريخي مي‌داند كه عامل همبستگي اجتماعي است و ادامه مي‌دهد: «شب يلداهاي سال‌هاي قبل همه در خانه خودمان جمع مي‌شديم و اين شب را دور همي جشن مي‌گرفتيم.» او از شروع شدن شب يلداهاي مجازي مي‌گويد: «شب يلدا در شبكه‌هاي اجتماعي مانند تلگرام و اينستاگرام هم يك هفته‌اي است كه شروع شده است، در اينستاگرام تبليغات براي نوع تزيين ميوه‌ها و سفره خيلي رواج داشت و در تلگرام هم انواع پيام‌هاي تبريكي جابه‌جا مي‌شود.» او معتقد است كه در اين شب بايد گوشي را كنار گذاشت. «اين شب بايد يك فرقي با شب‌هاي ديگر داشته باشد و نبايد مثل همه شب‌هاي ديگر افراد سرشان در گوشي‌هايشان باشد، من خودم امشب گوشي‌ام را كنار مي‌گذارم و به نظرم بقيه هم بايد اين كار را بكنند تا بتوانند شب يلداي شادي را در كنار خانواده شان داشته باشند.» يك نكته جالب در اين زمينه شكل‌گيري كمپيني به نام «شب چله بدون اينترنت» است كه از افراد درخواست مي‌كند از ساعت 19 الي 24 روز دوشنبه 30 آذرماه هم‌زمان با شب يلدا سراغ اینترنت نروند تا خانواده‌ها از كنار هم بودن لذت برده و صميميت‌ها تقويت شود.

شكل شب يلدا تغيير كرده است

يك جامعه‌شناس درباره تغييرات در مراسم‌هاي شب يلدا به «آرمان» مي‌گويد: در كشور ما مردم مراسم شب يلدا را براي احياي فرهنگ ملي انجام مي‌دهند، اما متأسفانه شيوه اجراي آن شيوه‌هاي پرخرجي هستند كه به جاي ديد و بازديد بزرگ‌ترها بيشتر به يك مهماني بزرگ شباهت دارد. اين مراسم‌ها با هدف به جای آوردن صله رحم و در كنار هم بودن هستند اما شكل آن تغيير كرده و از حالت معمول آن خارج شده است. امروزه مراسم شب يلدا تبديل به يك مهماني بزرگ شده است كه افراد به طور معدودي از اهداف واقعي آن خبر دارند. اميرمحمود حريرچي ادامه مي‌دهد: اين روزها پرخرج شدن و تجملاتي شدن زندگي به مراسم‌هاي سنتي هم سرايت پيدا كرده است و آنها را از حالت صميمي خودش خارج كرده است. برگزاري چنين مراسمي مي‌تواند ارزشمند باشد به شرطي كه فلسفه آن را بدانيم، محفل‌ها ساده‌تر برگزار شود و نزديكي به بزرگ‌ترها را داشته باشيم. او مي‌افزايد: شبكه‌هاي اجتماعي از هر فرصتي براي احياي رسوم قديمي استفاده مي‌كنند، از محتواي پيام‌هايي كه در اين شبكه‌ها جابه‌جا مي‌شوند مي‌توان دريافت كه تلاش مي‌شود هويت ايراني احيا شود و بر مناسبت‌هاي قديمي اين شب تأكيد مي‌شود. اين شبكه‌ها تلاش مي‌كنند كه در حين روشن كردن فلسفه اين شب به تعميق روابط هم كمك كنند. نمونه آن هم كمپيني بود كه در اين فضا به راه افتاده بود و به شب چله بدون گوشي اشاره داشت و افراد را به گذراندن وقت در كنار خانواده و نزديكان در اين شب دعوت مي‌كرد. شبكه‌هاي اجتماعي اگر حاوي پيام‌هايي از اين دست باشند، مي‌توانند پيامدهاي مثبتي داشته باشند اما اگر بخواهند جنبه نمايشي بگيرند و تجملات را تشويق كنند آنگاه تأثيري منفي خواهند داشت.