معمای مرگ زاینده‌رود، ادامه دارد

مشکلات خشکی زاینده رود فراوان است. گروهی دلیل خشکی این رود را برداشت غیرمجاز بالادستی می‌دانند و گروهی دیگر سدسازی را مسبب جریان فصلی آب در زاینده‌رود به شمار می‌آورند؛ اما دلیل آن هرچه باشد، خشکی زاینده‌رود امروز یکی از دغدغه‌های اصلی فعالان محیط‌زیست محسوب می‌شود. به طوری که آقای حسن روحانی، رییس جمهور در روز 24 اردیبهشت‌ماه در سفر انتخاباتی خود به اصفهان نیز باز هم مانند سه سال قبل وعده جاری شدن دائمی آب در رودخانه را داد. این در حالی بود که مردم اصفهان در این روز با پلاکاردهایی مانند «دریاچه گاوخونی با ارومیه چه فرقی داره»، «آقای روحانی زاینده رود من کو»، « زنده رود همیشه جاری برنامه عملی دولت دوازدهم» و... به نوعی عملیاتی نشدن قول سه سال پیش او را یادآوری می‌کردند. در این گزارش به بررسی وضعیت رودخانه زاینده‌رود می‌پردازیم. زاینده رود در سال 1379 بود که بعد از سال‌ها به خود بی‌آبی دید. به عقیده کارشناسان بی‌توجهی به توان اکولوژیکی رودخانه، توسعه شهری، قرار گرفتن بیش از 70‌درصد صنایع استان اصفهان در محدوده رودخانه و شهر، توسعه کشاورزی، کشت سنتی، وجود زمین‌های کشاورزی غیراستاندارد و نبود مدیریت صحیح منابع آبی سبب کمبود آب سالانه 600 میلیون مترمکعب و... شد.

در این سال‌ها این روند خشکسالی ادامه داشت و هر روز شاهد واگذاری بخشی از آب زاینده رود به بخش‌ها و استان‌های مختلف بودیم تا اینکه در سال 1388 مردم اصفهان در اعتراض به خشکی متوالی رودخانه توماری یک و نیم کیلومتری را امضا کردند و برای رییس جمهور وقت فرستادند. در همین ایام موضوع پمپاژهای غیرمجاز در بالادست زاینده رود و استان چهارمحال و بختیاری نیز از دیگر مسائلی بود که مورد انتقاد بسیاری از کارشناسان قرار گرفت. به طوری که آقای عبدالوهاب سهل آبادی، رییس خانه صنعت و معدن اصفهان در مورد خشکی زاینده‌رود گفت: «خشکی رودخانه را به گردن نزولات الهی نیندازید، دلیل خشکی زاینده‌رود کاهش بارندگی نبوده بلکه برداشت‌های غیرقانونی و غیراصولی چند سال گذشته بوده است.» در واقع اگر از چند سال پیش مسوولان وزارت نیرو و جهاد کشاورزی به جای مقصر قلمداد کردن یکدیگر و گناه را به گردن دیگری انداختن طرح‌های آبخیزداری، آبخوان داری و نیز اجرای سیستم‌های نوین آبیاری و بحث حق‌آبه‌ها را جدی می‌گرفتند، اکنون ناچار نبودند آسان‌ترین راه را برگزینند. البته بماند که رشد سریع شهرنشینی در استان اصفهان، مانع از اتخاذ تدابیر لازم برای حفاظت از محیط زیست شهری به طور عام و منابع آبی استحصالی از حوضه کارون و زاینده‌رود(چهار محال و بختیاری) به طور خاص شد.

رودخانه دائمی که فصلی شد

در گذشته کشاورزان اصفهانی نزدیک به 40 درصد آب رودخانه را استفاده می‌کردند که اکنون این رقم به کمتر از 7 درصد رسیده است. این در حالی است که حدود 73 درصد آب زاینده‌رود از کشاورزان حق آبه دار، 33 درصد سهم زاینده رود است؛ اما با گذری از دیگر حوادث که بر سر زاینده رود آمد نکته‌ای که قابل توجه بود این است که این رودخانه به رودخانه‌ای فصلی تبدیل شد. رود خانه‌ای که چند سالی است دیگر آبی در آن جریان پیدا نمی‌کند یا در صورت جریان، این جریان به صورت موقتی و تنها برای چند روز است.

تونل‌هایی که بلای جان رودخانه شدند

از طرح بهشت‌آباد بیش از 15 سال می‌گذرد کهدر دوره اصلاحات برای انتقال آب به یزد، کرمان و اصفهان طراحی شده بود؛ اما با روی کار آمدن دولت‌های بعدی و اعتراض برخی از مدیران گلایه‌ها برای اجرایی شدن تونل بهشت آباد از سر گرفته شد. چنانچه استاندار چهار محال و بختیاری گفته بود: «حفرتونل گلاب مرگ زاینده رود و حفر تونل بهشت آباد نابودی اقلیم چهارمحال و بختیاری را در پی دارد.» اما همگام با مخالفت درباره اجرای تونل بهشت‌آباد که قرار بود انتقال آب به فلات مرکزی ایران را به همراه داشته باشد موضوع تونل گلاب دو نیز مطرح شد تونلی که سطح اجرای آن مربوط به استان اصفهان بود و هدف آن نیز تأمین آب شرب برای اصفهان که اکنون در خط قرمز قرار گرفته است. در این میان آقای پرویز کردوانی، متخصص علم کویرشناسی، حفر چاه‌های زیرزمینی را عامل اصلی خشک شدن زاینده‌رود می‌داند و درباره جزئیات این فرضیه می‌گوید: «جایگزینی چاه به جای قنات سبب کاهش شدید سطح آب‌های زیرزمینی، نشست زمین در دشت‌ها، خشک شدن تالاب‌ها و قنات و افزایش میزان آب شور شد. در واقع حفر چاه و سدسازی در ذات خود امری مؤثر و مطلوب است، اما به دلیل سوءمدیریت و بهره‌برداری بی‌رویه سبب نتایج زیانبار شده‌است.»

پیشینه تاریخی خشکی زاینده رود

اما فعالان محیط‌زیست علاوه‌بر حفر چاه عوامل دیگری را نیز سبب خشک شدن زاینده‌رود می‌دانند. از نگاه آنها خشکی این رود باید با نگاه چندجانبه بررسی می‌شود، چراکه یک عامل به تنهایی سبب بروز وضعیت خشکی در این رود نشده است. بنابر نظر کارشناسان، خشک شدن زاینده‌رود مربوط به سال‌های اخیر نیست، بلکه ردپای آن را باید در سال‌های پیش از انقلاب جست‌وجو کرد. سال 1333 در یک طرح آزمایشی آب ارتفاعات کوهرنگ و زاینده‌رود تقسیم شد که بسیاری از فعالان محیط‌زیست این اتفاق را سرآغاز خشکی زاینده‌رود به شمار می‌آورند. آقای متین میرعلایی، فعال محیط‌زیست اصفهان درباره روند خشکی زاینده‌رود گفت: «زاینده‌رود در گذشته آورده‌ای طبیعی بین 850 تا 1100 میلیون متر مکعب آب داشته که این روند تا زمان خشکسالی در دوران قاجار ادامه داشته تا اینکه تقسیم نامه عرفی اصلاح می‌شود و ساخت نخستین تونل انتقال آب کوهرنگ تصویب و کمی پس از انقلاب نیز تونل دوم احداث می‌شود.» او افزود: «همزمان با طرح راه‌اندازی تونل بهشت‌آباد و زمانی که قرار بود طرح توسعه پتروشیمی اصفهان اجرایی شود، این طرح با مخالفت محیط‌زیست روبه‌رو شد، چراکه با توجه به جمعیت ساکن در این منطقه، این طرح غیرقانونی محسوب می‌شد، اما درنهایت اجازه احداث پتروشیمی صادر و مناطق شمال غرب اصفهان به واسطه این طرح تبدیل به آلوده‌ترین مناطق جهان شد.»

میرعلایی با اشاره به تأسیس پتروشیمی در اصفهان و تولید آلاینده‌ها و از طرف دیگر معوق ماندن طرح تونل بهشت‌آباد می‌گوید: «در دوران تحریم در این پتروشیمی بنزین یورو 4 تولید شد که تمامی آن صرف مصرف سوخت تهران و شهرهای دیگر به جز اصفهان شد. این در حالی است که راه‌اندازی تونل بهشت‌آباد که قرار بود همزمان با این طرح راه‌اندازی شود، در حد حرف مانده بود و از آن طرف شرکت نفت نه‌تنها به این پروژه کمکی نکرد، بلکه مالیات زیست‌محیطی را که بر اساس قانون باید پرداخت می‌کرد هم عملی نکرد. بهشت‌آبادی که قرار بود حدود 600 میلیون متر مکعب آب به باغ بهادران منتقل کند صاحبان جدیدی پیدا کرد و 185 میلیون متر مکعب به یزد و 370‌میلیون متر مکعب آب به کرمان و مابقی به چهارمحال و بختیاری منتقل شد.»

سه راهکار برای کمک به زاینده رود

آقای احمد خاتون آبادی، فعال زیست محیطی و استاد دانشگاه صنعتی اصفهان در ارتباط با چگونگی عملیاتی شدن وعده‌های رییس جمهور می‌گوید: «از گذشته تاکنون مناطق مختلف استان مطابق طومار شیخ‌بهایی دارای حق‌آبه هستند، در واقع به دلیل جاری بودن رودخانه در این منطقه قابلیت زندگی در حواشی آن پدیدار شده و بر این اساس ساکنان آن مطابق اصول جهانی دارای حق آبه هستند که در طومار شیخ بهایی نیز تعیین و تنفیذ شده است.» خاتون آبادی با بیان اینکه صاحب آب تونل اول کوهرنگ به واسطه تأمین هزینه آن مردم هستند و دولت نیز صاحب آب تونل دوم است، ابراز داشت: «تونل دوم حدود ۲۵۰ میلیون مترمکعب آب دارد و با ۱۰۰ میلیون آبِ حواشی در مجموع سهم دولت ۳۵۰ میلیون مترمکعب آب است و این در حالی است که در طول سال‌های گذشته بیش از یک هزار‌میلیون مترمکعب آب واگذار کرده است که باید به اصفهان برگرداند.»

او با بیان اینکه آب فروشی در هیج کجای دنیا پسندیده نیست، گفت: «در واقع تخصیص میزان آب از رودخانه زاینده رود به دیگر استان‌ها به افتتاح تونل سوم کوهرنگ مشروط شده بود اما دولت پیش از افتتاح این تونل، آب آن را واگذار کرده است.»

استاد دانشگاه صنعتی اصفهان با بیان اینکه تونل سوم ساخته شده و تنها تزریق بتون داخلی و سد انتقالی آن باقی مانده است، گفت: «تکمیل این تونل نیازمند ۴۰۰ میلیارد تومان هزینه است بر این اساس در وهله نخست برای کمک به زاینده‌رود دولت باید این هزینه را برای تکمیل تونل سوم تخصیص دهد. در مرحله دوم دولت باید به اتحادیه کشاورزان کمک کند تا طرح ساماندهی رودخانه زاینده رود را که آغاز شده است، از بالادست تا پایین دست اجرایی کنند.» خاتون‌آبادی راه حل مهم سوم را بستن چاه‌های غیرمجاز برشمرد و گفت: «حفر این چاه‌ها آبخوان‌ها را خالی می‌کند به نوعی که این امر باعث از میان رفتن کانال‌های زیرسطحی شده است و خطر فرونشست نیز اصفهان را تهدید می‌کند.»

او با بیان اینکه این سه مسأله اصلی‌ترین راه احیای زاینده‌رود است و نیاز به راه‌حل‌های پیچیده برای احیای زاینده‌رود نیست، اضافه کرد: «درواقع بهترین راه احیای این رودخانه اجرای قانون توزیع عادلانه آب است، همچنین باید شاهد اجرای تعهدات دولت نسبت به تونل سوم، بستن چاه‌های غیرمجاز و کمک به ساماندهی رودخانه باشیم تا بار دیگر در مسیر احیای زاینده‌رود گام برداریم.»

فصل انتخابات گذشت؛ فصل جاری بودن آب زاینده رود هم گذشت؟