مسجد جامع خورانق یزد؛ بنایی به قدمت حکومت قاجار

روستای خورانق (خرانق) یزد، واقع در ۵۰ کیلومتری شهرستان اردکان، یکی از مناطق تاریخی ایران است که آثار و عمارات ارزشمندی را در خود جای داده است. مسجد جامع خورانق یکی از بناهای تاریخی این منطقه است که قدمت آن به دوران حکومت قاجار باز می گردد. با کجارو همراه باشید تا اطلاعاتی جامع و مفید در مورد معماری و تاریخچه‌ی این اثر ملی، در اختیار شما عزیزان قرار دهیم.

یکی از مهم‌ترین مسائلی که هر ایرانی به داشتن آن افتخار می‌کند، تمدن چندین هزارساله‌ای است که امروزه می‌توان نشانه‌هایی از آن را در آثار باقیمانده از دوران با قدمت پیش از میلاد مسیح مشاهده کرد. عمارات و بناهایی برجای‌مانده از دل تاریخ که در پس آجر به آجر، خشت به خشت و جز به جز اجزای باقیمانده‌ی آن‌‌، داستان‌ها و حماسه‌هایی بس شنیدنی و عبرت‌آموز نهفته است و همچون نسیمی آبستن از عطر ایران کهن، ذهن آدمی را جلایی پندآمیز می‌بخشد. همانگونه که می‌دانید، استان یزد یکی از کهن‌ترین مناطق کشور محسوب می‌شود که بخش وسیعی از خاک این استان را بافت قدیمی و آثار تاریخی ارزشمند و شگفت‌انگیزی تشکیل داده‌ است. بناهای باشکوه و فوق‌العاده‌ای همچون مدرسه‌ی ضیائیه (زندان اسکندر)، آب‌انبار رستم گیو، بقعه‌ی دوازده امام و ... از جمله مشهورترین عمارات برجای‌مانده از دورانی به پیشینگی تاریخ به شمار می‌آیند. روستای خورانق یزد نیز همانند بسیاری از نواحی استان یزد، بناها و آثار تاریخی ارزشمندی را در خود جای داده است که می‌توان به قلعه، حمام، کاروانسرا، آب‌انبار، پل، بقعه‌ی مشهدک، مزار بابا خادم و مسجد جامع خورانق اشاره کرد.

قلعه شهرها (یا قلعه روستاها) نمونه‌ای از معماری‌های بومی هستند که در نقاط مختلف ایران گسترده شده اند؛ ازجمله آنها می‌توان به ارگ قدیم بم، ارگ مورچه خورت، نارین قلعه میبد و... اشاره کرد.قلعه‌ها که عموما دارای استحکامات نظامی ازجمله برج، بارو و خندق هستند، برخی حکومتی، برخی مسکونی و برخی حکومتی ً مسکونی هستند؛ البته نمونۀ کامل مسکونی، بدون داشتن بخش حکومتی، بسیار نادر است. قلعۀ خورانق ازجمله این قلعه‌ها است که قلعه‌ای مسکونی برای عامۀ مردم بوده و دارای بخش مجزای حاکم‌نشین نیست.

این روستا، در مسیر جادۀ اردكان به طبس و طریق‌الرضا قرار دارد. روستای خورانق از شمال به كوه هامانه، از جنوب به كوه خوانزاواشتری، از غرب به كوه بندر و چك‌چك و از مشرق به صحرا و ریگزارهای حد فاصل ساغند و خورانق محدود است. ارتفاعات خورانق در غرب روستا، جزء سه رشته کوه مهم و مرتفع استان و در شمال شرقی آن محسوب می‌شود.

مسجد جامع خورانق یزد، در روستان خورانق از توابع شهرستان اردکان که با فاصله‌ای برابر با ۵۰ کیلومتر از این شهرستان و ۸۵ کیلومتری از استان یزد (جاده‌ی اردکان-طبس) قرار دارد، در میان قلعه‌ای قدیمی واقع شده است. در بخش شمالی این عمارت تاریخی، منارجنبانی با پیشنه‌ی حکومت سلجوقیان مشاهده می‌شود که با توجه به قدمت آن، از مسجد کهن‌سال‌تر برآورد شده است. همچنین حسینیه‌ی کوچکی با ارتفاعی پایین‌تر از مسجد نسبت به سطح زمین، در مجاورت آن احداث شده است که می‌توان دلیل این اختلاف ارتفاع را شیب طبیعی زمین این قسمت از مسجد در نظر گرفت.

همانگونه که پیش‌تر بیان شد، روستای خورانق که به خرانق نیز مشهور است، به عنوان مرکز بخش خرانق در شهرستان اردکان شناخته می شود. به اعتقاد گروهی از باستان‌شناسان و طبق اسناد برجای مانده از آثار تاریخی این روستا با دیرینگی بیش از ۴۵۰۰ سال، یکی از کهن‌ترین مناطق سکونت در ایران معرفی شده است. همچنین براساس اطلاعات ثبت شده از مورخین، یکی از قدیمی‌ترین دهکده‌های مسکونی در دوران حکومت یزدگرد (سال ۲۴ هجری شمسی و برابر با ۱۲ سالگرد پادشاهی یزدگرد)، منطقه‌ای است که امروزه به روستای خورانق شناخته می‌شود. در کتاب جامع مفیدی نیز قدمت این نقطه از کشور، برابر با ۴۰۰۰ سال ذکر شده است. حضور آثار تاریخی و مطالعات و کاوش‌های صورت گرفته بر آن‌ها، اهمیت و شهرت این خطه از کشور را دو چندان کرده است. بناهای باقی‌مانده از چندین هزار سال پیش، با رعایت اصول معماری و تزئینات به کار رفته توسط هنرمندان دوران ایران کهن، ناخودآگاه موجب تحسین و نکوهش گردشگران، باستان‌شناسان و علاقه‌مندان به تاریخ و فرهنگ ایران شده است.

مساجد احداث شده در تاریخ ایران، از معماری و تزئینات زیبا و تحسین‌برانگیزی برخوردارند که به اعتقاد برخی از مورخان و کارشناسان معماری، نشات گرفته از حرمت و اعتقاد معمار و سازندگان آن نسبت به این مکان‌ها است. هرچند مساجدی که در سال‌های اولیه‌ی اسلام در ایران ساخته شده‌اند، از تزئینات و طراحی‌های نسبتا کم‌تری نسبت به عمارات تاسیس شده در دیگر قرون برخوردارند، ولی در تمامی آن‌ها، سادگی و زیبایی مسحورکننده‌ای قابل لمس خواهد بود. طرح اولیه‌ی مسجد جامع خورانق استان یزد، درون قلعه‌ای قدیمی ترسیم شده است. معمار این عمارت تاریخی، حسینیه‌ی کوچکی را در سطحی پائین‌تر و متصل به مسجد بنا نهاده که برای ساخت برخی از بخش‌های مربوط به نمای آن، از مصالحی همچون آجر استفاده کرده است.

مسجد خورانق از گرمخانه، محراب، حسینیه و منبر تشکیل شده است. سازندگان این بنای کهن، برای ساخت آن از خشت و گل استفاده کرده‌ و همانگونه که قبلا بیان شد، در برخی از قسمت‌ها مانند مناره و نمای بیرونی حسینیه، از آجر بهره‌ برده‌اند. کارشناسان معماری با توجه به نوع ساخت و سبک بنای گرمخانه، قدمتی در حدود قرون هشتم تا دهم هجری قمری را به عنوان زمان احداث آن، در نظر گرفته‌اند. سازندگان گرمخانه با استفاده از طاق و تویزه، پوششی مناسب با نوع ساخت و ساز آن دوران، برای این بخش از مسجد ایجاد کردند. از دیگر قسمت‌های مسجد جامع خورانق یزد می‌توان به یک نیم‌طبقه که در دو طرف محراب تعبیه شده و فضایی باز که معمولا به عنوان مکانی در فصل گرم سال به ویژه تابستان مورد استفاده قرار گرفته است، اشاره کرد. به نظر می‌رسد سنگ قبری که از ابعادی برابر با ۵۰*۳۰ سانتیمتر برخوردار است، در پشت منبر مسجد وجود دارد که متعلق به علی ابن محمد ابن اسحاق المولی (متوفی ۴۹۹ هجری قمری) است. باستان‌شناسان و کارشناسان مسائل تاریخی، زمان ساخت این بنای تاریخی را به دوران حکومت پادشاهان قاجار تخمین زده و آن را یکی از عمارات ارزشمند تاریخی می‌پندارند. از دیگر نکات مربوط به ساختمان مسجد جامع خورانق یزد، مناره‌ای است مرتفع و قدیمی که به دلیل ویژگی منحصر به فرد و قابل توجهش، تحسین‌برانگیز و ستودنی است. معمار و طراح این مناره‌، آن را به صورتی ساخته است که به آسانی به حرکت در خواهد آمد. البته مورخان و کارشناسان معماری، قدمت این مناره را بیشتر از خود مسجد بیان کرده و معتقدند که پیش از ساخت بنای اولیه‌ی مسجد، در زمان حکومت و فرمانروایی سلجوقیان، این اثر تاریخی، توسط هنرمندان ایران کهن، احداث و به منارجنبان مشهور شده است. آن‌ها معتقدند که می‌توان مناره‌ی مذکور را رقیبی قدرتمند برای منارجنبان اصفهان در نظر گرفت و حتی زمان ساخت آن را نیز به دوران قبل از احداث منارجنبان اصفهان نسبت می‌دهند.