عزاداری در عصر قاجار

ابتکار: عزاداری در محرم یکی از رسوم مورد توجه شاهان قاجار به شمار می‌رفت و آنها از این فرصت برای نشان داد پایبندی خود به شرع و ارادتشان به اهل بیت(ع) استفاده می‌کردند.

در عصر قاجار با شروع ماه محرم خیابان‌ها و کوچه و شهر به پرچم‌های سیاه مزین می‌شد و در تهران در نزدیک به دویست هیات مراسم عزاداری بر قرار بود؛ در این میان شاهان نیز همراه با مردمی که رسوم و آداب عزاداری محرم را به جا می‌آوردند مراسم سوگواری برگزار می‌کردند. ناصرالدین شاه قاجار که سخت خود را شیفته معصومین و بویژه امام حسین(ع) نشان می‌داد شاید بیش از دیگر شاهان قاجار خود را پایبند به عزاداری عاشورا می‌دانست. او در طول دوران سلطنت خود با ساخت تکیه دولت که گفته می‌شود بر اساس ساختمان "رویال البرت هال" در لندن طراحی شده بود هر شب مراسم روضه خوانی و سوگواری برگزار می‌کرد. با این وجود یکی از مهمترین آئین هایی که مورد توجه ناصرالدین شاه قرار داشت تعزیه خوانی بود که در این دوره رواج فراوان یافت.گفته می‌شود مراسم ویژه عزاداری در تکیه دولت از روز اول محرم و با حضور ده‌ها روضه‌خوان که برای گرم کردن مجلس یکی پس از دیگری به منبر می‌رفتند آغاز می‌شد و آنان اشعاری در رثای سیدالشهدا(ع) با صدایی خوش قرائت می‌کردند؛ در ادامه با حضور ناصرالدین شاه مراسم تعزیه خوانی آغاز می‌شد و تعزیه خوان‌ها در سکوی مرکزی تکیه به نقل و اجرای مصیبت عاشورا می‌پرداختند.در کنار مراسم رسمی‌ای که شاه هر ساله برگزار می‌کرد آئین‌ها و سنت‌های ویژه دیگری نیز وجود داشت که مردم پایبند به انجام آن بودند که نذر کردن از مهمترین آنها بود. نقل است در آن روزها کسانی که توانایی اطعام نداشتند هم با ریختن مشتی برنج در پلوی نذری یا تکه گوشتی در خورش، در نذر شریک می‌شدند. حتی پخش لباس سیاه بین فقرایی که توانایی تهیه لباس عزا را نداشتند نیز یکی دیگر نذرهای رایج در تهران قدیم بود که بین فقرا تقسیم می‌شد.از رسوم دیگر عاشورا مراسم قمه زنی بود در روز عاشورا انجام می‌گرفت و عزاداران کفن پوش در دسته جات چند نفره اقدام به قمه زنی می‌کردند؛ در این میان رسومی مانند زخم زنی، سنگ زنی قفل آجین و شمع آجین کردن بدن وجود داشت که اکنون منسوخ شده است. عزادارن برای قفل آجین کردن بدن خود را سوراخ کرده به قفل می‌زده‌اند که عملی بسیار دردناک بوده و گاه به عفونت و بیماری فرد منجر می‌شده است.در آن روزها عکاسان دربار و غیر دربار نیز بی کار نبوده و مراسم عزاداری و آئین‌های عزاداری را به ثبت تصویر می‌رساندند. عکس هایی که کسانی چون محمد حسن میرز، انتوان سوریوگین، عبدالله قاجار و تنی چند از دیگر عکاسان قاجار از آئین‌ها عزاداری عصر قاجار عکاسی کرده‌اند امروز خود یکی از منابع مستند فرهنگ عزاداری در یکصد سال گذشته است.

محرم از دیدگاه سیاحان خارجی دوره قاجار

سیاحان خارجی که به ایران می‌آمدند علاوه بر تحقیق و گزارش فعالیت‌های سیاسی نظامی و اقتصادی توجه ویژه‌ای به برگزاری مراسم و آیین‌های مذهبی داشتند. به همین دلیل عزاداری ماه محرم را به دلیل اهمیت آن بین شیعیان ایرانی بیش از دیگر مراسم‌های مذهبی در سفرنامه‌های خود انعکاس داده‌اند. تمامی ردشگران خارجی که در دوره قاجاریه به ایران سفر کرده‌اند، این مراسم سوگواری را یکی از ویژگی‌های مهم جامعه آن زمان ایران ذکر کرده‌اند . بارون روسی در مورد ویژگی این ماه در سفرنامه خود می‌نویسد: «محرم نزد ایرانیان ماه ماتم و اندوه است ، در این ماه ایرانیان به خاطر شهادت امام حسین(ع) فرزند علی(ع) عزاداری می‌کنند.» نخستین سفیر آمریکا در دوره ناصرالدین شاه هم در خاطرات خود نوشته‌است: «اگر شخص شجاعی در این دنیا بوده، مسلماً آن شخص حسین، پسر علی (ع) بوده است.» نقشه بردار انگلیسی که در دوره مشروطه در ایران بود درباره محرم می‌گوید: «به خاطر شهادت این امام در صحرای کربلا ایرانیان مراسم جانسوزی بر پا می‌کنند.» یک سیاح آلمانی هم می‌نویسد: «ایرانی‌ها 10 روز اول ماه محرم را مخصوصاً طی مراسمی ویژه‌ای عزاداری می‌کنند.» او درباره اندوه مردم ایران در این ایام در سفرنامه خود این گونه نقل می‌کند: «از ائمه شهید بیش از همه سرگذشت و فاجعه دردناک امام حسین (ع) مردم را تحت تاثیر قرار داده است.» وزیر مختار انگلیس در زمان مظفرالدین شاه نیز در خاطرات سیاسی خود می‌نویسد: «روی هم رفته نام کربلا، احساسات مذهبی ایرانیان را باشدت و نیروی بیشتر به جوش می‌آورد.» پزشک آلمانی ناصرالدین شاه از واقعه کربلا و شهادت رسیدن امام، توضیحاتی ارائه می‌دهد و می‌افزاید: «ایام عاشورا یعنی ده روز اول محرم رامی توان جز ایام رسمی محسوب کرد، در این روزها که عزای عمومی و سراسری به یاد شهادت آل علی ، در مملکت است.» سیاح ایتالیای که در دوره ناصر الدین شاه شاهد این ایام بوده نوع پوشش مردم را در این ایام اینطور توصیف کرده و می‌گوید: «شاه و مردم لباس سیاه به نشانه عزاداری می‌پوشند و بعضی از افراد کمربندی سیاه با نقش‌های نارنجی بر کمر می‌بندند و مردم عادی جامه‌ای سیاه بدون شال و کمربند می‌پوشند که به طور آزاد تا پایین زانو می‌افتد و سینه آن را به علامت عزا و ماتم باز می‌گذارند.» همسر مسیونر مذهبی انگلیسی از آداب و رسوم این ایام در کتاب خود نوشته است: «در این ایام مراسم عروسی و جشن برگزار نمی‌شود و بر سر در خانه‌ها پرچم‌های سیاه به نشانه اینکه در این مکان روضه و عزاداری بر پاست نصب می‌کنند و مومنان برای ثواب چای و قلیان رایگان می‌دهند.» ناظر انگلیسی که برای اختلافات مرزی بین ایران و ترکیه در زمان محمد علیشاه در ایران بوده در باب عظمت این روزها در کتاب خود یاد آور می‌شود: «در حقیقت باید گفت: عامه پیروان تشیع در این روزها از حالت طبیعی خارج و به حال خلسه و جذبه درمی‌آیند و برای زیارت مقابر متبرکه به خصوص کربلا، نجف، کاظمین و مشهد می‌روند و در مصیبت خاندان علی (ع) عصبانی و ناراحت هستند، مراسم جانسوزی برپا می‌کنند.» سیاح ایتالیایی شرکت عزاداران را با نیت پاک و از روی ایمان ذکر کرده و می‌نویسد: «بعضی‌ها هم با خنجر سینه و بازوان خود را زخمی می‌کنند که این تشریفات را برای مرگ نوه حضرت محمد (ص) بر پا می‌دارند.» سرهنگ فرانسوی به حرکات قمه زنی اشاره کرده و درباره احساسات مردم داغدار ایران این چنین گفته‌است: «این مراسم اشک‌های را که از اندوه واقعی سرچشمه می‌گیرد سرازیر می‌کند و پیروان غیور علی (ع) را که بر آن ناظر هستند شدیداً به هیجان می‌آورد.» سفیر آلمان در زمان ناصر الدین شاه یکی از رسوم معمول مراسم عزاداری را سینه زنی نام برده و می‌گوید: «بیشتر دسته‌جات آنقدر با دو دست چنان به سینه خود می‌زنند که پوست آن کنده می‌شود.» سیاح ژاپنی هم از ایجاد دسته‌جات سینه زنی توضیحاتی ارائه می‌دهد و یادآوری می‌کند: «چیزی مانند نیزه بود را بالا می‌برند که به آن علامت می‌گویند، این علامت را باچراغ و هر چیزی نذر شده است آراسته و آن را به همراه این آویزه‌ها برداشته و در کوچه‌ها و خیابان‌های شهر را می‌برند و مردم که به همراه این علامت هستند با صدای بلند همسرایی می‌کنند.» سیاح انگلیسی از احترام شیعیان به امام حسین (ع) یاد می‌کند و متذکر می‌شود: «ایرانیان با علاقه زیاد در تمامی برنامه‌های عزاداری و سینه زنی با خلوص نیت شرکت می‌کنند.» کلنل روسی که در زمان مظفر الدین شاه شاهد این مراسم از نزدیک بوده در خاطرات خود نوشته است: «درایام عزاداری بسیاری از ایرانیان نذر دارند، در این ماه کسانی هستند که داو طلبانه شغل سقائی را انجام می‌دهند و مشکی بر دوش گرفته و به طور رایگان به همه تعارف می‌کنند، پیرترها که خون‌ریزی از قمه زنی را مخاطره آمیز می‌دانند ، خاکستر در آب کرده و به سر وصورت خود می‌مالند و یا کاه بر سر خود می‌ریزند.» سیاح فرانسوی در زمان محمد شاه طریق دیگر احساسات مذهبی را در این ایام تعزیه دانسته است و سفیر آمریکا تعزیه را آواز عزاداری مردمان اسلام در کتابش نام برده است. کنت فرانسوی یاد آور این است که مراسم تعزیه همیشه با تشریفات رسمی زیادی انجام می‌شود که در این هنگام احساسات واقعی ایرانیان تمام قد بیدار می‌شود. هر اقدامی که به منظور اعتلا و شکوهمندی تعزیه به عمل آید ثوابش به بانی آن باز می‌گردد ، سیاح ایتالیایی با ذکر این مطلب در کتابش می‌نویسد: «هریک از اشخاص که تعزیه را برپا می‌کنند بیشتر به سبب تعلق خاطر به مذهب است و نه خودنمایی، اگر کسی هم ثروت کافی برای درست کردن تکیه ندارد، با دیگران شریک می‌شود و گاهی برای این کار زمینی را خریداری یا اجاره می‌کند. دادن پول یا فرش و وسایل دیگر برای تکیه و برگزاری مراسم تعزیه کاری قابل تحسین محسوب می‌شود و آن را نوعی عبادت می‌دانند.» سیاح انگلیسی از آداب و رسوم تعزیه در سفرنامه خود توضیحاتی ارائه می‌دهد و در ادامه می‌نویسد: « قبل از آغاز برنامه تعزیه یک روحانی به بالای منبر در کنار صحنه می‌رود و شروع به موعظه و مصیبت‌های که امام حسین (ع) و مقاومتی که بر علیه طاغوت زمان انجام داده ، مطالبی را بیان می‌کند یا در فواصل دو پرده درباره تعزیه‌ای که قرار است اجرا شود توضیحاتی می‌دهد .» (ویلز ؛ ص324) سیاح آلمانی از علاقه مردم به نمایش‌های که در ماه محرم برگزار می‌شود می‌نویسد و در ادامه بیان می‌کند: «در پانزده روز اول محرم هیچ کس به چیزی جز آن نمی‌اندیشد، دایر کردن تعزیه یک امر خیر محسوب می‌شود و هر کسی به نحوی در تشکیل و جریان مراسم کمکی کرده باشد امید دارد که کم وبیش از ثواب اخروی بر خوردار گردد.» سیاح ژاپنی از نگرفتن اجرت و پول شبیه خوانان تعجب می‌کند و می‌نویسد: «به همین دلیل سایر مردم هم ثوابی در این ایام ببرند لباس‌های فاخرشان را به آنها امانت می‌دهند تا تعزیه را با شکوه و عظمت بر گزار کنند.» ادیب فرانسوی تعزیه کامل را حدود سی یا چهل نمایش عنوان می‌کند و می‌نویسد: «هر قسمت حدود دو الی سه ساعت وقت می‌گیرد ، بیشتر نمایش‌ها به واقعه درد آور کربلا و شهادت امام حسین (ع) می‌پردازد.» جهانگرد بلژیگی در مورد این ایام سوگواری در کتاب خود اینطور نوشته است: «به گمان هیچ کس در دنیا قادر نیست میزان ناامیدی و خشم و ترحمی که قلب این جمعیت انبوه را می‌لرزاند ، توصیف کند . لعن و نفرین خشم آلود علیه یزید و شمر و استمداد پر شور از امامان و صدای گریه‌های بغض آلود در فضای پهناور تکیه طنین انداز بود و از سینه پر درد هزاران نفر آوای حسین ! حسین ! با صفا و صداقت بی شائبه بیرون می‌جهید.» سفیر فرانسه در ایران، در آستانه جنبش مشروطیت اذعان می‌کند درخاطرات خود:«عزای پایان ناپذیر واقعه کربلا، برای ایرانیان فراموش نشدنی است.» ایرانیان این امام شهید را برای شفاعت نزد خدا خیلی عزیز می‌دارند و اگر شخصی از آنها طلب دعا کند این امام را واسطه قرار می‌دهند. به همین دلیل زن‌های ایرانی هر گونه نذر و نیازی که داشته باشند به خاطر توجه خاص به امام حسین (ع) در این ایام ادا می‌کنند.