خوشنویسی روی دانه برنج، اما ۱۰۰ سال پیش! +تصاویر

خبرگزاری فارس: میرزا عبدالحسین کتابت متون مذهبی را عبادت می‌دانست، در اوان جوانی سوره اخلاص را بر روی دانه‌ای برنج نگاشت و در مدت عمر خویش 50 قرآن خوشنویسی کرد که از جمله آن‌ها قرآنِ عجیبی است که به قرآن صمصام الملک معروف است.

در تاریخ اصفهان که بنگریم و در بین هنرهایی که اصفهان در آن‌ها حرفی برای گفتن دارد که جست و جویی انجام دهیم متوجه می‌شویم که در گذشته اصفهان یکی از پایگاه‌های خوشنویسی و نوشتن قرآن بوده است؛ شاید اثبات کردن این موضوع نیز کار سختی نباشد چرا که علاوه بر کتب فراوانی که خوشنویسان اصفهانی از خود برجای گذاشته‌اند، در و دیوار شهر گنبدهای فیروزه‌ای منقش به آثار خوشنویسی از دوره‌های مختلف تاریخی است.

اما در این نسخه گزارش ستاره آسمان نصف‌جهان و در ادامه معرفی مشاهیر تخت فولاد، به معرفی یک خانواده خوشنویس و به صورت اختصاصی یکی از فرزندان این خانواده می‌پردازیم که اتفاقاتی در زندگیش افتاده است که برای همه جالب توجه خواهد بود.

میرزا عبدالحسین خوشنویس اصفهانی متخلص به «قدسی» فرزند ارشد میرزا محمدعلی خوشنویس است، میرزا محمدعلی خوشنویس معروف به میرزا محمدعلی قاری خوشنویس هنرمند دوره ناصرالدین‌شاه و از شاگردان درجه اول آقا زین‌العابدین اشرف الکُتاب اصفهانی بوده است؛ به نوشته استاد جلال‌الدین همایی، وی در تندنویسی و ریزنویسی بی‌نظیر بود به طوری که روزی یک جز قرآن به خط خوش کتابت می‌کرد، وی در سفر عتبات عالیات در سال 1313 قمری (سال قتل ناصرالدین‌شاه) وفات کرد و در وادی‌السلام نجف اشرف مدفون است.

میرزا محمدعلی قاری خوشنویس دارای چهار فرزند پسر بود که همگی هنرمند بنام در عرصه خوشنویسی بودند و در واقع خاندان قدسی به عنوان خاندان فضل و هنر در اصفهان شناخته شده‌اند.

میرزا حسن قدسی از فرزندان وی و از شاگردان آخوند گزی، شیخ محمدباقر واثق همدانی و سید محمدباقر درچه ای بود، وی در مدرسه قدسیه به کار و تدریس پرداخت؛ مردی وارسته و دارای محاسن اخلاقی بسیار بود چندین قرآن و کتاب به خط وی کتابت شده است او در مهر 1327 شمسی درگذشت که در تکیه تویسرکانی در تخت فولاد اصفهان مدفون است.

میرزا ابوالقاسم خوشنویس فرزند دیگر میرزا محمدعلی از جمله هنرمندان بنام خط و خوشنویسی است که آثار ماندگاری را خلق کرد، وی یا درس می‌داد و یا کتابت می‌کرد و بیش از دیگر برادرانش قرآن و قطعه و کتاب نوشته است وی تا پایان عمر، مدرسه و کلاس تدریس را رها نکرد و اغلب که جویای حالش می‌شدند، می‌گفت «از مدرسه به مدرسه و در مدرسه» وی را پس از فوت در تکیه تویسرکانی در تخت فولاد اصفهان به خاک سپردند.

خوشنویسی عبادت است؟

میرزا مهدی قدسی کوچک‌ترین فرزند میرزا محمدعلی خوشنویس اصفهانی بود، وی خوشنویس و هنرمند معاصر، آگاه به علم تجوید، از خوشنویسان قرآن مجید و کتب دیگر است کار کتابت متون مذهبی را عبادت می‌دانست مدتی در مدرسه قدسیه به تدریس پرداخت و در دی ماه 1346 شمسی از دنیا رفت که در تکیه تویسرکانی در تخت فولاد اصفهان مدفون است.

میرزا عبدالحسین خوشنویس اصفهانی متخلص به «قدسی» فرزند ارشد میرزا محمدعلی خوشنویس است، میرزا عبدالحسین قدسی نزدیک اذان صبح دوشنبه 4 رمضان 1287 قمری به دنیا آمد؛ او دانش‌های ادبی و دینی را نزد علمای برجسته آن روزگار اصفهان از جمله میرزا بدیع درب امامی، آخوند ملأ محمد کاشانی، آخوند ملأ عبدالکریم گزی، منیرالدین بروجردی، آقا سید محمدباقر درچه ای و شیخ محمدتقی آقا نجفی آموخت.

وی خوشنویسی را نزد پدر مشق کرد و به راهنمایی او، از روی خطوط اساتید نسخ و ثلث، به‌ویژه میرزا احمد نیریزی مشق کرد و به مقام استادی رسید؛ عبدالحسین قدسی هرچند تربیت یافته مکتب خوشنویسی میرزا زین‌العابدین اشرف الکتاب بود اما سبک غلامعلی اصفهانی را بر سبک اشرف الکتاب ترجیح می‌داد، بلکه درباره محمدعلی مبالغه می‌کرد و خط او را بر خط میرزا احمد نیریزی رجحان می‌نهاد، او را خاتم نسخ نویسان ایران به سبک نیریزی و اشرف الکتاب دانسته‌اند و نوشته‌اند که پس از میرزا عبدالحسین قدسی هیچ یک از معاریف حوزه خط، خط نسخ را به پایه و مایه وی نرسانده و ننوشته‌اند.

خوشنویسی روی دانه برنج

از هنرنمایی‌های او در خوشنویسی در اوان جوانی یکی این بوده است که سوره اخلاص را بر روی دانه‌ای برنج نگاشته است؛ وی در مدت عمر خویش پنجاه قرآن تمام نوشت، که از جمله آن‌ها قرآنِ معروف به صمصام الملکی است که در کتابت آن هنری به خرج داده و آیات را طوری مرتب ساخته است که حرف اول هر سطری با سطر قرینه‌اش یکی است مثلاً حرف اول از سطر اول و آخر یک صفحه و همچنین قرینه آن‌ها در صفحه دیگر همگی الف است و حرف اول سطر دوم و سطر ماقبل آخر هر دو ب است و همچنین هر سطری با قرینه‌اش مطابق است.

از آثار کتابت او می‌توان به قرآن به قطع وزیری کوچک به خط نسخ عالی و کتابت خفی و رقاع عالی بلکه ممتاز با رقم «عبدالحسین اصفهانی» که برای امام‌جمعه اصفهان نوشته است، قرآن شصت پاره‌ای خطی به خط اعلای نسخ که به هزینه محمدصادق صراف اصفهانی به انجام رسیده است، قرآن صمصام الملکی که به هزینه صمصام الملک عراقی به چاپ رسیده است، «زادالمعاد» نوشته علامه ملأ محمدباقر مجلسی که در سال 1312 قمری در تهران چاپ سنگی شده است، «محجه البیضا» نوشته شیخ هادی طهرانی که به خط نسخ خوش میرزا عبدالحسین قدسی در سال 1320 قمری چاپ سنگی شده است، اشاره کرد.

همچنین «زبده الاصول» شیخ بهایی که محمدباقر صدرالافاضل سه دهی اصفهانی آن را تصحیح کرده و میرزا عبدالحسین قدسی به خط نسخ کتابت کرده است و در سال 1316 قمری در چاپخانه اصفهان چاپ سنگی شده است، «نجاه العباد» تألیف شیخ محمدحسن نجفی که به خط نسخ کتابت شده و در سال 1321 قمری در چاپخانه مرتضی در تهران چاپ سنگی شده است.

هنر استاد بر در و دیوار شهر

در ثلث جلی نیز آثاری ارزشمند از خود به یادگار نهاده است، از جمله خطوط برخی کتیبه‌های کاشی‌کاری ابنیه و سنگ لوح‌ها در مقابر اصفهان مثل سنگ لوح قبر میرزا ابوالقاسم محمدنصیر طرب در امامزاده احمد اصفهان، سنگ لوح قبر رضاقلی خان همای شیرازی به خط ثلث در امامزاده احمد اصفهان، سنگ لوح مزار میرزا عباس پاقلعه‌ای در تکیه آغاباشی در تخت فولاد اصفهان، قسمتی از کتیبه داخلی زیر گنبد زینبیه اصفهان از «یهدی الله لنوره من یشا» الی آخر، کتیبه تعمیری سمت راست مدخل مسجد امام اصفهان که در زمان ریاست جواد مجدزاده صهبا بر اداره کل آثار باستانی اصفهان در سال 1322 شمسی انجام گرفت و به دیواره طرفین ورودی مسجد بدین صورت «قال النبی صلی الله علیه و آله انا مدینه العلم و علی بابها» نصب شد، کتیبه تعمیری بیرونی دور گنبد مدرسه چهارباغ.

استاد قدسی سالیان دراز مانند پدرش از راه کتابت و تعلیم خط معیشت می‌کرد و برای فضل و کمال و هنر خویش سفری هم به تهران رفت اما دوره استادی او با کسادی بازار این گونه هنرها مصادف شد و از این راه نتوانست معاش خود و خانواده‌اش را تأمین کند از این جهت دست از کار خط و خطاطی برداشت و به کار مدرسه داری و تعلیم نوآموزان پرداخت.

او به هنگام تأسیس مدرسه قدسیه به لحاظ اینکه خود معلمی کامل عیار باشد، رو به آموختن علوم و معارف جدید آورد و با آن که چهل سال از سنش می‌گذشت با فروتنی در نزد اساتید به تحصیل پرداخت و مخصوصاً یک دوره کامل ریاضیات، هندسه، جغرافیا و طبیعیات را به آن اندازه که در متوسطه قدیم می‌خواندند، فرا گرفت.

معلمی به وسعت همه دروس

وی در ادبیات فارسی و عربی، حساب و هندسه، تقویم و شناخت خطوط و تذهیبات اساتید قدیم مهارتی به سزا داشت و در طول زندگی خود چندین کتاب تألیف کرد که در بین آن‌ها می‌توان از نام‌هایی مثل «شرعیات نبوی»، ویژه دانش آموزان پنجم و ششم ابتدایی که در سال 1344 قمری مطابق با فتوای مجتهد عالی‌قدر اصفهان ملأ محمدحسین فشارکی و مطابق با دستورالعمل وزارت معارف وقت تألیف و در مطبعه شرکت اتحاد اصفهان چاپ شده است، «تحفه الفاطمیه» در مناقب حضرت فاطمه زهرا (س) که با توجه به کمبود منابع درباره زندگینامه حضرت زهرا (س) در آن روزگار، تألیف شده و با تقریظ ملأ محمدحسین فشارکی در سال 1328 قمری در اصفهان چاپ سنگی شده و در سال 1378 شمسی به وسیله سید جواد میرشفیعی خوانساری تصحیح شد و با نام «سیمای حضرت فاطمه (س) در قرآن کریم» به چاپ رسیده و در سال 1383 شمسی تجدید چاپ شده است، یاد کرد.

میرزا عبدالحسین قدسی در سرودن انواع فنون شعر خصوصاً غزل و ماده تاریخ و مثنوی مهارت داشت به حکیم نظامی عشق می‌ورزید و گاهی خود به تفنن شعر می‌گفت و «قدسی» تخلص می‌کرد و در هنگام اخذ شناسنامه، همان نام را برای نام خانوادگی خویش انتخاب کرد؛ در بدیهه گویی تبحری به سزا داشت از آثار منظوم او مثنوی مفصل و طنزآمیز «ساحل زاینده‌رود» است همچنین تعدادی از اشعار وی در مجموعه «دانشنامه»، «سالنامه دبیرستان سعدی» و «تذکره شعرای معاصر اصفهان» چاپ شده است.

مدارس نوین اصفهان

وی از پیشروان آموزش پرورش نوین در اصفهان بود او در 3 ربیع الاول 1326 قمری مصادف با 16 فروردین 1286 شمسی مدرسه قدسیه را تأسیس کرد، در زمانی به تأسیس خود اقدام کرد که مدارس جدید به سبب تدریس علوم جدید مورد سوظن و گاه تکفیر واقع می‌شدند و کمتر کسی جرأت داشت مدرسه‌ای به سبک نوین افتتاح کند.

حسن رفتار و مراتب فضل و کمال و نجابت و شرافت و سایر ملکات فاضله قدسی باعث شد که نه تنها با این مدرسه مخالفتی صورت نگیرد، بلکه روحانیان و اشراف و بزرگان شهر کودکان خود را به این مدرسه فرستادند، مدرسه قدسیه در حقیقت راه فرهنگ جدید را در اصفهان هموار ساخت و تشکیلات و اسلوب تازه معارف را که مولود عهد مشروطیت بود، از بدنامی و هجوم مخالفان نجات داد و از این رهگذر، خدمت بزرگی به فرهنگ نوین اصفهان کرد.

نفر اول از سمت چپ (عبدالحسین قدسی)

میرزا عبدالحسین قدسی حدود چهل سال مدیریت این مدرسه را بر عهده داشت، شماری از دانشمندان و مفاخر اصفهان نیز در این مدرسه درس خوانده‌اند که برخی عبارت‌اند از جلال‌الدین همایی، آقا جمال‌الدین قدسی، عباس بهشتیان، علی ابریشم‌کار، علی محزون، سید ابوالمعالی درچه ای، محمدعلی اولیا.

میرزا عبدالحسین قدسی در شب یک‌شنبه 5 صفر 1366 قمری مصادف با 8 دی 1325 شمسی درگذشت و پیکر او در صحن تکیه تویسرکانی در تخت فولاد اصفهان و در کنار برادرانش به خاک سپرده شد، پس از درگذشت او شماری از سخنوران اصفهان از جمله میرزا حبیب‌الله نیر، میرزا حسن خان جابری انصاری، کمال‌الدین مجلسی (عاکف)، سید علی بدیع زادگان (هور)، حسام‌الدین دولت‌آبادی، میرزا محمدعلی معلم حبیب‌آبادی و استاد جلال‌الدین همایی در مرثیه درگذشت او شعر و ماده تاریخ سرودند.