محمودی: تعداد فرزندان دلخواه مادران ایرانی بین ۲.۸ تا ۳ فرزند است

سرویس سیاسی فردا: دکتر محمدجواد محمودی، عضو انجمن جمعیت‌شناسی ایران و رئیس پیشین مرکز مطالعات و پژوهش‌های جمعیتی آسیا و اقیانوسیه:باروری یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های تحولات جمعیتی در هر کشور است و ازاین‌رو سیاست‌های جمعیتی در دنیا و کشورهای مختلف عمدتاً حول محور کاهش یا افزایش باروری اعمال می‌شود. بر این اساس، در بند اول سیاست‌های کلی جمعیت این‌گونه آمده است «ارتقاء، پویایی، بالندگی و جوانی جمعیت با افزایش نرخ باروری به بیش از سطح جانشینی» از طرفی شاید مهم‌ترین تغییر جمعیت‌شناختی در طول سه دهۀ گذشته کاهش چشمگیر باروری در تمام مناطق دنیا بوده است.

به‌موازات تحولات جمعیت‌شناختی در دنیا، ایران نیز تغییر جمعیتی گسترده‌ای را تجربه کرده است. طی سه‌ دهۀ گذشته باروری به‌طور چشمگیری کاهش پیدا کرد و باوجود نوسانات باروری، داده‌ها نشانگر کاهش باروری از سال ۱۳۶۵ به بعد است.

طبق برآوردهای انجام‌شده بر مبنای نتایج سرشماری، جمعیت ایران در پایان نیمه اول سال  ۱۴۰۰ به حدود ۸۴ میلیون و ۷۰۰ هزار نفر رسیده است و مطابق همین نتایج، نرخ رشد جمعیت از ۳.۲ درصد در سال ۱۳۶۵ به ۱.۲۹ درصد در سال ۱۳۹۰، ۱.۲۴ درصد در سال ۱۳۹۵ و ۰.۷۳ درصد در سال ۱۳۹۹ رسیده است.

برآوردها نشان می‌دهد که با توجه به کاهش تولدها در شش‌ماهه اول سال جاری نسبت به سال ۱۳۹۹ نرخ رشد جمعیت در سال جاری به کمتر از ۰.۷ درصد برسد. ضمن آنکه پیش‌بینی می‌شود در سال‌های آینده با کاهش بیشتر نرخ رشد جمعیت مواجه باشیم.

کاهش سریع نرخ باروری از ۶.۵ فرزند به ازای هر زن در دهه ۶۰ به حدود ۱.۸ فرزند در سال ۱۳۹۰ و افزایش جزئی آن تا حدود ۲ فرزند در سال منتهی به سرشماری ۱۳۹۵، در طول تاریخ کشور بی‌سابقه بوده است.

برآوردهای مرکز آمار ایران بر مبنای اطلاعات ثبت‌احوال نشان می‌دهد میزان باروری کل ایران (برای جمعیت ایرانی) در سال‌های ١٣٩٦ و ١٣٩٧ و ١٣٩٨ و ١٣٩٩ به ترتیب برابر ٢.۰۹ و ١.۹۵ و ١.۷۴ و ١.۶۵ فرزند به ازای هر زن بوده است و میزان باروری کل ایران (برای جمعیت ایرانی و غیر ایرانی) با استفاده از داده‌های ثبت‌احوال (ثبت موالید تا وقوع یک سال) و وزارت بهداشت (ثبت موالید اتباع خارجی) در سال‌های ١٣٩٦ و ١٣٩٧ و ١٣٩٨ و ١٣٩٩ به ترتیب برابر ٢,٠٧ و ١.٩٧ و  ١.٧٧ و ١.٧١ فرزند به ازای هر زن بوده است.

تجربه گذار باروری در ایران بیانگر آن است که هرچند اتخاذ سیاست‌ها و اعمال برنامه‌های تنظیم خانواده عامل مؤثری در سرعت کاهش باروری بوده است، اما این مسئله تحت تأثیر عوامل، شرایط و زمینه‌های دیگری شکل‌گرفته است که در تحلیل روندهای همواره باید به آن توجه کرد. با بررسی دقیق نحوه نگرش جوانان در آستانه ازدواج که والدین آینده جامعه خواهند بود و زنان واقع در سنین باروری، نسبت به فرزندآوری و شناخت متغیرهای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مؤثر بر این نوع نگرش‌ها می‌توان به برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران کشور برای تدوین سیاست‌های هوشمند افزایش باروری کمک کرد.

پژوهشکدۀ آمار مرکز آمار ایران در سال ۱۳۹۴ در ارتباط با نحو‌ه‌ نگرش جوانان در آستانه‌ ازدواج و زنان همسردار ۱۵ تا ۴۹ساله نسبت به فرزندآوری و شناخت عوامل اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مؤثر بر آن مطالعاتی انجام داده است، هدف اصلی این تحقیق را سنجش نگرش جوانان در آستانه‌ ازدواج و زنان همسردار واقع در سنین باروری (۱۵-۴۹ ساله) نسبت به تعداد مطلوب فرزندان و شناخت عوامل اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مؤثر بر بوده. جامعۀ آماری در این مطالعه شامل دو گروه جوانان در آستانه‌ ازدواج که برای آموزش‌های قبل از ازدواج به مراکز آموزش ازدواج وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی مراجعه می‌نمایند و زنان همسردار ۱۵ تا ۴۹ساله که برای انجام معاینات پزشکی و یا واکسیناسیون فرزندانشان به مراکز بهداشتی درمانی عمومی واقع در نقاط شهری و روستایی کشور مراجعه می‌نمایند، است.

اندازۀ نمونه‌ برای دختران و پسران در آستانه‌ ازدواج معادل ۱۲ هزار و ۴۰۰ نفر و برای زنان همسردار ۱۵ تا ۴۹ساله ۶۲۰۰ نفر در نظر گرفته‌شده است و بر اساس یافته‌های این پژوهش مهم، میانگین تعداد فرزندان دلخواه مردان و زنان جوان در آستانۀ ازدواج به ترتیب برابر ۲.۴ و ۲.۲ بوده است. بر اساس نتایج جزئی این پژوهش، بیشتر جوانان در آستانه‌ ازدواج (۶۰.۲ درصد) علاقه‌مند به داشتن ۲ فرزند هستند، ۱۴ درصد طالب ۱ فرزند و نزدیک ۱ درصد علاقه‌ای به داشتن فرزند ندارند.

دنبالۀ یادداشت دکتر محمدجواد محمودی

همچنین میانگین تعداد فرزندان دلخواه جوانان در آستانه‌ ازدواج ساکن نقاط شهری و یا نقاط روستایی به ترتیب برابر با ۲.۲ و ۲.۵ فرزند بوده است. شایان‌ذکر است که، ۱۴.۶ درصد جوانان در آستانه ازدواج ساکن نقاط شهری و ۹.۸ درصد از جوانان نقاط روستایی طالب یک فرزند بوده‌اند.

برای آگاهی از نگرش زنان پاسخگو نسبت به تعداد فرزندان دلخواه؛ در ابتدا تعداد فرزندان فعلی آن‌ها مورد پرسش قرار گرفت. نتایج نشان داد میانگین تعداد فرزندان موجود پاسخ‌گویان برابر ۱.۷ فرزند بوده است اما وقتی از پاسخگویان پرسیده شد که به‌غیراز فرزندان فعلی‌تان چند فرزند دیگر می‌خواهید داشته باشید. ۳۴.۶ درصد تمایل به داشتن فرزند دیگری نداشتند؛ ۵۶.۵ درصد طالب یک فرزند دیگر؛ ۷.۸ درصد ۲ و ۱.۱ درصد نیز ۳ فرزند دیگر می‌خواستند. به‌این‌ترتیب متوسط فرزندان دلخواه پاسخگویان (فرزندان فعلی و موردتقاضا) برابر ۲.۸ است و بیش‌ترین درصدها به ۲ و ۳ فرزند (به ترتیب ۴۲.۷ و ۲۸.۲ درصد) اختصاص دارد. جزئیات این یافته‌ها نیز نشان می‌دهد که زنان پاسخگوی ساکن نقاط شهری به‌طور متوسط طالب ۲.۷ فرزند بوده و زنان ساکن نقاط روستایی به‌طور متوسط خواهان ۳ فرزند بوده‌اند.

همچنین در مطالعه‌ای با نام پیمایش زندگی خانوادگی در ایران که توسط جهاد دانشگاهی واحد البرز با همکاری سازمان برنامه‌وبودجه کشور، وزارت بهداشت و درمان کشور، سازمان بهزیستی کشور، شورای فرهنگ عمومی کشور، معاونت زنان و خانواده ریاست جمهوری، معاونت پیشگیری قوه قضائیه، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری با اندازه نمونه شامل بر ۳۷۵۰ نفر در ۳۱ استان، در سال ۱۳۹۷ انجام‌شده است، حدود ۶۰ درصد از پاسخگویان خواهان ۳ فرزند و بیشتر بوده‌اند.

هدف قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت با توجه به اینکه تعداد فرزندان دلخواه در جامعه موردمطالعه برای مردان و زنان بیش از ۲ فرزند است، این است که با بهبود شرایط اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه، شرایطی فراهم نماید تا خانواده‌ها بتوانند حداقل باروری خواسته خود را محقق کنند. با تحقق این باروری خواسته که باروری بالاتر از سطح جانشینی است از دامنه نگرانی‌هایی که امروزه در خصوص آینده ساختار جمعیت وجود دارد نیز کاسته خواهد شد.