در دالان های بازار بزرگ تهران چه اسراری نهفته است؟

سرویس سبک زندگی فردا: باور کنید یا نه، بازار بزرگ تهران یکی از دیدنی‌ترین جاذبه‌های گردشگری تهران برای مسافران خارجی است. این بازار در کنار موزه جواهرات ملی و نیز کاخ گلستان بیشترین تعداد گردشگر را به سمت خود جلب می‌کند. برای بیشتر تهرانی‌ها بازار بزرگ محلی است برای پیدا کردن انواع و اقسام اجناس با قیمت‌های مناسب و کیفیت متنوع. مردم شهر کم‌تر به بازار بزرگ به چشم محلی توریستی نگاه می‌کنند. جریان داشتن زندگی طبیعی، جذابیت این بازار را برای گردشگران خارجی بیشتر می‌کند. به تعبیر یک گردشگر فرانسوی «شگفت‌آور است که مردم در میان تاریخ و هنر زندگی می‌کنند بی آن که متوجه باشند، انگار تاریخ و هنر بخشی طبیعی از زندگی آن‌هاست.» به نقل از سفرمی سری زدیم به بازار بزرگ تهران، تا علت این محبوبیت را کشف کنیم.

بنای اولیه

تا پیش از سلسله قاجار تهران روستایی کوچک در نزدیکی ری بود که راه شمیران از آن می‌گذشت. تهران آن روزگار آب و هوایی خوش داشت و تفرجگاهی بود برای شاهانی که به ری علاقه نشان می‌دادند. در دوران صفویه، کاخ گلستان احداث شد که بعدها مورد توجه شاهان زند نیز قرار گرفت. وقتی آقا محمدخان قاجار تهران را پایتخت کرد، هنوز ظاهر روستایی و خوش آب و هوای تهران حفظ شده بود. می‌شود گفت که تهران در زمان ناصرالدین شاه قاجار تهران شد و بیشترین تحولات را به چشم دید. بازار تهران در کنار کاخ گلستان و چند مسجد تنها یادگارهای به جا مانده از دوران ناصری هستند. بنای اولیه بازار تهران در زمان صفویه گذاشته شد. در آن زمان بازاری بدون سقف و کوچک بود که در زیر سایه ی بازار پر رونق ری قرار داشت. بازار در کنار مسجد جامعی بود که امروز به نام مسجد عتیق معروف است. مسجد جامع دوم تهران یا مسجد امام نیز در همین بازار قرار دارد که به حق یکی از دیدنی‌ترین دیدنی‌های این شهر است. لایه‌های تاریخی دیگری در زمان سلاطین بعدی و نیز دوران پهلوی و حتی دوران معاصر به بنای اولیه بازار افزوده شد. بیشتر این لایه‌های جدید ساخته‌ی خود بازاریان است.

بزرگترین فروشگاه در تمام جهان

بازار بزرگ استانبول تبلیغات بسیاری بر روی عنوان بزرگترین بازار جهان انجام داده است. در جستجوی اولیه به زبان انگلیسی نیز نام بازار بزرگ استانبول را به عنوان بزرگترین بازار جهان دیدیم. اما این ادعا در قیاس با بازار بزرگ تهران یک شوخی بیش نیست. در بیشتر این صفحات، گردشگران خارجی به بازار بزرگ تهران به عنوان بزرگترین بازار جهان اشاره کرده بودند. کمی پایین‌تر متوجه شدیم که حتی تصور ما هم از بازار بزرگ نادرست است. چندین مقاله به بازار بزرگ تهران، به عنوان بزرگترین مارکت موجود در جهان در هر شکلی اشاره کردند. پدرو ریچاردسون، هتلدار و جهانگرد مشهور انگلیسی در صفحه شخصی خود نوشته است «آن‌هایی که بازار بزرگ استانبول و مراکش را می شناسند ممکن است با دیدن ابعاد همتای تهرانی این بازارها حسابی ناامید شوند.» پدرو ریچاردسون نیز بازار بزرگ تهران را بزرگترین بازار جهان می‌داند و در کنار جاذبه‌های تاریخی و زیبا به زنده بودن و واقعی بودن این بازار در مقابل بازارهای توریستی و نمایشی بازارهای استانبول و مراکش اشاره می‌کند. این جهانگرد تجربه خوبی در برخورد با مردم و کمک‌های آن‌ها برای پیدا کردن مسیر داشته است. مقایسه عکس هوایی بازارچه استانبول و بازاری به وسعت یک شهر در تهران، شما را نیز به خنده خواهد انداخت. اما آن‌ها هنوز مصرانه عنوان بزرگترین بازار جهان را تبلیغ می‌کنند.

تیمچه‌های بازار بزرگ

در مورد واژه تیمچه یا غلامگردان اختلافات زیادی وجود دارد. بیشتر تعابیر از واژه تیمچه نادرست است. تیمچه از ترکیب «تیم» به علاوه‌ی پسوند تحقیر «چه» ساخته شده است و تیم یعنی کارونسرا. تیمچه ­ها در گذشته محل اقامت تجار و مسافرینی بودند که با هدف داد و ستد به بازارها وارد می‌شدند. بازار بزرگ تهران بیش از پنجاه تیمچه دارد.

سرای روشن، سرای کشتی آرای، سرای یزدی‌ها، سرای افشاری و سرای چهار بازار تنها بخشی از تیمچه‌های بازار هستند. حتی خود بازاری‌ها هم ممکن است تمام تیمچه‌ها را نشناسند. سرای روشن در مقابل کاخ گلستان در خیابان ناصر خسرو قرار دارد.

این بنا با سبک معماری گوتیک در سال ۱۳۱۱ ساخته شده است. سرای حاج رحیم خان به واسطه نزدیکی به خیابان پانزده خرداد و نیز دارا بودن بافت قدیمی مثال خوبی برای بازدید است. این تیمچه حالا به عنوان یک پاساژ کوچک مورد استفاده قرار می گیرد. طبقه دوم آن که اتاق ها قرار دارند حالا به انبار تبدیل شده است. پنجره‌های رنگین تیمچه و تزئینات زیبا در رفت و آمد مشتری‌ها و کاسب‌ها حیف شده است. از این قسمت تا مسجد جامع بازار راه زیادی نیست. اما بنا به انتخاب خودتان می‌توانید چند تیمچه دیگر را هم ببینید.

رستوران‌های بازار

هنوز آن جمله‌ی کتاب فارسی دبیرستان در درس کمال‌الملک به قلم علی حاتمی را به یاد دارم که رضا خان پهلوی می‌گفت «کباب بدون سیخ مزه کباب نداره، هیچ کبابی هم کباب بازار نمی‌شه، حتی کباب دربار. کباب رو باهاس داغ داغ با سیخ به نیش کشید.» در واقع اولین کبابی‌های تهران در بازار راه افتاد. معروف است که می گویند غلام‌حسین خان نایب که آشپز دربار بود بعد از خارج شدن از دربار در نزدیکی کاخ گلستان یک کبابی راه انداخت که از اولین رستوران‌های امروزی تهران بود و هنوز هم در بازار وجود دارد. اما شاید رستوران مسلم معروف‌ترین رستوران بازار باشد. رستورانی همیشه شلوغ، با معروف‌ترین ته‌چین‌های تهران. غذا شامل دیسی بزرگ از برنج و تکه‌ی بزرگی مرغ به همراه یک ته‌چین کامل است.

اگر نتوانستید تمام این غذا را بخورید بهتر است به جای دور ریختن آن از ظرف‌هایی که برای بردن مانده غذا در نظر گرفته شده‌اند استفاده کنید. چلوکباب شمشیری و رستوران شرف‌الاسلامی از دیگر رستوران‌های قدیمی تهران هستند. همچنین می‌توانید از راسته کبابی‌ها دیدن کنید که در گذشته محلی بود برای کباب‌خوری کسبه و مشتری‌های بازار.

مسجد جامع تهران

هر شهر به طور سنتی تنها یک مسجد جامع داشت که به حکم خلیفه مسلمین تعیین می‌شد. معمولاً مساجد جامع به بازار راه داشتند و مردم در هنگام اذان کار و کاسبی را تعطیل می‌کردند و به مسجد می‌رفتند. مساجد جامع در بنا هیچ تفاوتی خاصی با مساجد معمولی ندارند. اما گاهی به دلیل اهمیت این مساجد مردم برای آباد کردن آن‌ها سنگ تمام می‌گذاشتند. مسجد جامع اصفهان و یزد شهرتی عالمگیر دارند. اما شاید خیلی از تهرانی‌ها مسجد جامع تهران را نشناسند. مسجد سلطانی یا با نام امروزی مسجد امام خمینی در بازار تهران، مسجد جامع این شهر بزرگ است. پیش از این مسجد، مسجد عتیق لقب مسجد جامعی را بر دوش می‌کشید. ساخت بنا در پلانی مربعی شکل به دستور فتعحلی شاه آغاز شد. اما با نگاه کردن به گلدسته‌ها و به خصوص کاشی‌کاری‌هایی دیوار که عینا در کاخ گلستان یافت می‌شوند می‌توانید ارتباط آن با ناصر الدین شاه را تشخیص بدهید. علاوه بر این کاشی‌کاری‌های گلستانی یک عنصر دیگر به شدت ناصری می‌نماید. بین دو گلدسته برج کوچکی قرار دارد که یک ساعت عقربه‌ای در آن جا‌سازی شده است. درست مانند ساعت کاخ گلستان و نیز ساعت موجود در بارگاه شاه عبدالعظیم. علاقه ناصرالدین شاه به ساعت در نوع خود جالب است. رزم‌آرا، در سال ۱۳۲۹ در همین مسجد ترور شد.

مسجد عتیق تهران

عنوان مسجد عتیق در واقع عنوانی است که به مسجد‌النبی می‌دهند. یک نظر در مورد مسجد عتیق اطلاق این عنوان به مسجد جامع قدیم است. چون رسم بر این نیست که محل مسجد جامع تغییر کند. اما در صورت تغییر این عنوان را به مساجد جامع قبلی می‌دادند. مانند مسجد جامع عتیق شیراز. در واقع راسته بین‌الحرمین محلی است بین مسجد امام خمینی و مسجد عتیق. این مسجد بسیار قدیمی است و لایه‌هایی از دوران‌های مختلف را شامل می‌شود. اما به دلیل تعمیراتی که در قرون گذشته روی آن صورت گرفته لایه‌های بسیار قدیمی قابل رویت نیستند. بنای اولیه این مسجد در زمان آل بویه گذاشته شده است. بی تردید مسجد جامع روستای تهران مسجدی کوچک بوده که با تغییر پایتخت تغییراتی زیاد را طلب می‌کرده است. با این حال دیدن قدیمی ترین مسجد تهران خالی از لطف نیست. اگر تا به این جا رفتید، دیدن چهارسوق را هم فراموش نکنید. این قسمت قدیمی‌ترین قسمت بازار و نقطه آغازین شکل‌گیری بازار بزرگ بوده است.

خانه تاریخی حاجب‌الدوله

یکی از بناهای قدیمی موجود در بازار خانه تاریخی حاجب‌الدوله است. او در واقع رجلی سیاسی و از درباریون دربار فتحعلی شاه بود. حاج علی خان مراغه‌ای بعد از حاجب‌الدوله به اعتماد السلطنه معروف شد. شهرت او به خاطر قتل امیرکبیر است. معروف است که او هرگز از کشتن امیر کبیر پشیمان نشد و این عمل را خدمت به مملکت می‌دانست. خانه او حالا می‌تواند ما را با بافت قدیمی و سنتی تهران در زمان قاجار آشنا کند.

خیابان چراغ برق

چراغ برق یا خیابان امیر کبیر حالا به خاطر خرید و فروش لوازم یدکی اتومبیل معروف است. اما شاید ندانید چرا به این خیابان چراغ برق می‌گویند. نام اولیه این خیابان چراغ گاز بود. در سال ۱۳۲۳ بعد از بازگشت ناصرالدین شاه از اروپا کارخانه‌ای در این خیابان راه‌اندازی شد که گاز را به وسیله لوله به برخی خیابان‌های اطراف می‌برد و گروهی مشعل به دست چراغ‌های گازی را روشن می‌کردند. کارخانه برق که چراغ‌های برقی را روشن می‌کرد بعدها از روسیه به ایران وارد شد و در همین محل آغاز به کار کرد. اولین چراغ برقی ایران در همین خیابان روشن شده است.