آیین‌های عرض ارادت به سالار شهیدان؛ از علم بندان ماسوله تا تعزیه‌خوانی تفرشی‌ها

سرویس سبک زندگی فردا: در یادداشت قبلی۳ آیین کهن ایرانی در ماه محرم را به شما معرفی کردیم. در این یادداشت ۵ آیین سنتی دیگر را برایتان انتخاب کرده‌ایم که به توضیحاتی درباره قدمت و تاریخ برگزاری آنها می‌پردازیم.

علم‌بندان در ماسوله

علم بندان در ششمین روز از محرم هر سال در شهر تاریخی ماسوله برگزار می‌شود. ریش‌سفیدهای چهار محله ماسوله، علم‌های محله‌ها را با پارچه‌های سبز رنگ و نمادهای عاشورا می‌پوشانند. علم‌ها را به نوبت جمع‌آوری کرده و به بقعه عون‌بن‌علی که در این روستا قرار دارد، می‌برند. دسته‌های عزاداری با سینه زنی و نوحه خوانی در آنجا جمع می‌شوند و عزاداری می‌کنند. در پایان هر کدام از دسته‌ها علم خود را دریافت می‌کنند و به محله خود بر می‌گردند. به این ترتیب و با این مراسم عزاداران خود را برای عزاداری سید و سالار شهیدان امام حسین علیه‌السلام آماده می‌کنند.

خیمه کوبی در نوش‌آباد کاشان

یکی از بزرگترین تعزیه‌های سنتی کشور از روزهای دوم تا عصر روز دوازدهم در شهر تاریخی نوش‌آباد کاشان برگزار می‌شود. سابقه این مراسم به دوران صفوی بر می‌گردد. مراسم خیمه كوبی با قدمتی حدود یک قرن، ورود كاروان امام حسین علیه‌السلام و لشكریان یزید را در قالب یک هزار و پانصد نفر شبیه‌خوان، بازیگر پیاده و سواره به نمایش می‌گذارد. این مراسم در میدانی به وسعت سی هزار متر مربع در مجموعه فرهنگی خیمه‌گاه حسینی برگزار می‌شود. در این مراسم، شبیه‌خوانان نوش آباد و مناطق اطراف، نقش كاروان اولیاء و اشقیاء را به عهده می‌گیرند كه عبارتند از؛ قافله اباعبدالله ‌علیه‌السلام و یارانش، ملائكه و حوریان بهشتی، اجنه و سپاه اشقیاء در قالب لشكریان یزید. این کاروان به همراه ده گروه از نوازندگان سازهای ضربی و بادی در دسته‌های چند نفره بسیار باشكوه و متاثر كننده به اجرای مراسم می‌پردازند.

این كاروان با طی مسير چهار كیلومتر و عبور از مسیرهای اصلی شهر به طرف خیمه‌گاه حركت كرده و مراسم سنتی مذهبی خیمه كوبی، تعزیه ورود امام به كربلا، ممانعت حر از ورود اباعبدالله علیه‌السلام به كربلا و نحوه استقرار دو سپاه را در محل خیمه‌گاه حسینی به صورت زنده برای عزاداران اجرا می‌كنند. گهواره حضرت علی اصغر علیه‌السلام، حجله حضرت قاسم‌ علیه‌السلام، محمل زینب سلام‌الله علیها، زنان و دختران كه بر كجاوه با شكوه و عظمت سوارند و در كنارشان شبیه‌خوانان حضرت عباس‌علیه‌السلام و حضرت علی‌اكبر علیه‌السلام ایستاده‌اند. سپاه اجنه، حوریان، ملائک، وهب نصرانی و تازه عروسش، مسلم بن عوسجه، حبیب، زهیر و... نیز بسیار زیبا و تماشایی در این تعزیه نشان داده می‌شوند.

کاروان شبیه خوانان، مسیر خیابان اصلی شهر را به طرف ضلع غربی امامزاده محمد طی می‌کنند تا به جایگاه مخصوص خیمه‌های حسینی می‌رسند. پس از آن هر یک از شبیه‌خوانان با رجز خوانی، خیمه‌ای بر پا می‌کند. ترتیب خیمه‌ها نیز به این شکل است که بر بالای یک بلندی، خیمه‌های حسینی به شکل نیم دایره قرار دارد و در دیگر سو در کنار نهر علقمه. پارچه‌های این خیمه‌ها نیز نذر اهالی است که به حاجت خود رسیده‌اند. دوختن این خیمه‌ها هم بر عهده بانوان هیئت‌هاست. این مراسم در واقع مقدمه‌ای برای مراسم دیگری است که در روز یازدهم محرم، برای بازسازی جمع شدن خیمه انبیا و حرکت لشکر اسیران از کربلا به سمت شام اجرا می‌شود. البته مشابه این آیین را به جز در کاشان، در دیگر مناطق ایران هم می‌توان یافت.

مشعل گردانی در قم

آیین سنتی مشعل گردانی در ماه محرم همه ساله از شب هفتم ماه محرم تا شب عاشورای حسینی توسط عراقی‌های مقیم قم در این شهر برگزار می‌شود. در این آیین، عراقی‌ها در حالی از حسینیه نجفی‌ها به سمت حرم حضرت معصومه سلام‌الله‌علیها حرکت می‌کنند که مشعل‌هایی از آتش را به همراه دارند. البته مشعل‌گردانی خاص شهر قم نیست. بلکه در شهر ری، اردکان و یزد نیز برگزار می‌شود.

چایینه زنان در ایلام

در ایام محرم در ایلام رسمی با عنوان «چایینه» اجرا می‌شود که مخصوص زنان است. چایینه‌ها در چهار روز برگزار می‌شوند؛ چایینه حضرت قاسم علیه‌السلام در روز هفتم محرم، چایینه حضرت عباس علیه‌السلام در روز هشتم محرم، چایینه امام حسین علیه‌السلام در روز دهم و چایینه روز اربعین حسینی.

در چایینه حضرت قاسم رسم بر این است که ابتدا بر دختری جوان و ازدواج نکرده، به نشان عروس حضرت قاسم لباس عروسی که تن پوشی سبزرنگ و سرپوشی سفید رنگ دارد، می‌پوشد و دو شمع روشن نیز به می‌گیرد. عزاداران یک سینی پر از نقل و نبات، حنا، عود و شمع را در وسط محل برگزاری مراسم اضافه می‌کنند. چایینه‌خوان‌ها با لباس تمیز رنگی و با وضعی مرتب وارد مراسم می‌شوند و زنی که در اصطلاح به او «مُلایه» گفته می‌شود شروع به مداحی می‌کند. سپس زنی در حین اجرای مراسم عروسی، با کفنی آغشته به خون وارد مراسم می‌شود. این کفن نشانه رسیدن خبر شهادت حضرت قاسم علیه‌السلام در روز برگزاری مراسم عروسی است. بعد از وارد شدن این نشانه به مراسم، چایینه‌خوان از حالت نمادین شادی و سرور در آمده و خود را پریشان کرده با خاموش کردن شمع‌ها، روی سر عروس به نشانه عزادار شدن، چادر سیاه می‌اندازد. شمع‌ها خاموش می‌شود، ملایه شروع به نوحه خوانی می‌کند و به این ترتیب مجلس عزاداری برای حضرت قاسم علیه‌السلام شروع می‌شود.

چایینه‌خوان‌ها در ابتدای این مراسم دو زانو می‌نشینند و در هنگام عزاداری به حالت ایستاده دور ملایه می‌چرخند و با کف دو دست به پیشانی خود می‌زنند. چایینه حضرت عباس علیه‌السلام و چایینه امام حسین علیه‌السلام با تفاوت‌هایی در مراحل و شیوه اجرا برگزار می‌شود.

تعزیه خوانی در تفرش

تفرش همواره به عنوان یکی از کانون‌های مهم تعزیه خوانی در استان مرکزی و حتی در کشور مطرح شده است. آیین سنتی تعزیه خوانی در تفرش در ایام مختلف سال به ویژه در دهه اول ماه محرم در تکیه‌ها و حسینیه‌ها برگزار می‌شود. قدمت تعزیه در تفرش به عصر صفویه و رونق آن به زمان قاجار برمی‌گردد. قدیمی‌ترین نسخه تعزیه خوانی تفرش، سه قرن قدمت دارد که هم اکنون در اختیار یکی از شهروندان این شهرستان است. این نسخه در ۲۰ صفحه به خط شکسته نستعلیق در مدح حضرت علی علیه‌السلام تدوین شده که اشعار و خوشنویسی آن متعلق به محمد مومن تفرشی از فقهای بزرگ منطقه آن زمان بوده است. مراسم تعزیه‌خوانی در تفرش در فهرست آثار ملی کشور نیز به ثبت رسیده است.

در شهرستان تفرش و روستاهای اطراف آن تعداد زیادی تکیه وجود دارد که در سال‌های اخیر بسیاری از آنها به طرز زیبایی مرمت و بازسازی شده‌اند و معمولا در طول سال در تکایای معروف این شهر و به مناسبت‌های مختلف مراسم شبیه خوانی برپا می‌شود. جالب است بدانید که حتی در تعطیلات نوروز هم در برخی از حسینیه‌های تفرش می‌توانید شاهد تعزیه‌خوانی باشید.