برجام چه تأثیری در اقتصاد ایران داشت؟

ملحم ریا مجری المیادین با بیان اینکه شاید برنامه انتخاباتی مهم‌ترین چیزی باشد که مردم را به پای صندوق می‌کشاند گفت در این برنامه که میزبان «روح الله ایزدخواه» پژوهشگر اقتصادی و «مهدی نصرتی» استاد دانشگاه هستیم، تاثیر اقتصاد در انتخابات و عملکرد اقتصادی دولت و اثر آن بر جامعه رأی‌دهنده ایرانی را بررسی می‌کنیم.

تحریم، فرصت است اگر از آن استفاده شود

مجری المیادین پرسید که آیا ایران توانسته از سد تحریم‌های آمریکا بگذرد و ایزدخواه گفت، همه می‌دانند که انقلاب اسلامی از ابتدا، تحت تحریم قرار گرفته است و در مراحلی با توجه به تحولات سیاسی سخت و شدید هم بوده است. اما از نگاهی، می‌توان آن را فرصت دید. ما در صد سال اخیر متکی به درآمد نفتی بوده‌ایم و این سبب شد که اقتصاد ما با کشورهای صنعتی در ارتباط باشد. اما تحریم‌ها انگیزه ایجاد کرد که ایران به سمت خوداتکایی برود و از ظرفیت‌های داخلی خود استفاده کند.

المیادین گفت، بله درست است. اما عملا این تحریم‌ها چقدر به فرصت تبدیل شده است؟ . ایزدخواه گفت، بله فرصت بوده اما حسب شرایط سیاسی و اقتصادی که دولت‌ها ایجاد کرده‌اند، به شکل کاملا مطلوب از این فرصت استفاده نشده است چرا که برخی دولت‌ها تمایل به مذاکره با کسانی داشته‌اند که این تحریم‌ها را تحمیل کرده‌اند؛ به جای آنکه به سراغ رفع کمبودها در اقتصاد و رفع موانع صنعت داخلی کنند. ایران سرمایه‌گذاری‌های بزرگی دارد اما اینها، کمتر به سمت تولید رفته است. واردات [بی‌رویه] و قاچاق کالا و دیگر موارد هم موانعی بوده که سبب شده تحریم‌ها آنطور که باید به فرصت تبدیل نشود.

اگر برجام نبود، پیشرفت ایران بیشتر از الان بود

مجری المیادین پرسید، گفت، به نظر می‌رسد که شما دارید از برجام انتقاد می‌کنید در حالی که این توافق از سال 2015 یک فرصت برای ایران بود تا آنکه آمریکا از این توافق خارج شد. اقتصاد با سرعت پیش می‌رود. ایزدخواه گفت، این رشدی که اکنون در ایران هست نتیجه این توافق نیست. ارتباطی به توافق هسته‌ای ندارد. اگر این توافق نبود، ایران حتی پیشرفت بیشتری می‌داشت. ایران اکنون چند سال منتظر است که کشورهای عضو توافق، تعهدات خود را اجرا کنند اما چنین اتفاقی رخ نداد و خسارت زیادی به ایران وارد شد.

المیادین پرسید، آیا توافق هسته‌ای خطایی راهبردی بود که دولت حسن روحانی مرتکب شد و نصرتی گفت، خیر دستاوردی خوب بود اما اشتباهی که دولت روحانی مرتکب شد، و تبعات زیادی داشت، این بود که همه تخم‌مرغ‌هایش را در یک سبد گذاشت و سیاست‌های اصلاحی در پیش نگرفت و از ظرفیت‌های داخلی هم استفاده نکرد. هر چند که مذاکرات ایران با گروه ۱+۵ در حالی انجام شد که فشارهای داخلی زیادی نیز اعمال می‌شد. اما متأسفانه دولت روحانی از یک سو هم با روی کار آمدن دولت دونالد ترامپ، شانس نداشت. با این حال معتقدم هر کس دیگری در آمریکا به قدرت می‌رسید، از توافق خارج می‌شد. به هر حال ارتباط با اقتصاد جهانی چیزی است که کسی نمی‌تواند از آن اجتناب کند.

مجری المیادین پرسید، قبل از آنکه دونالد ترامپ تحریم‌ها را علیه ایران برگرداند، توافق هسته‌ای چه کمکی توانست به اقتصاد ایران بکند؟‌ . نصرتی به مورد مشخصی اشاره نکرد و به شکل کلی گفت، تاثیرهای زیادی در اقتصاد داشت. دنیا با بازار بزرگی به نام ایران روبه‌رو شد. یادم می‌آید که ایران با پیشنهادهای سرمایه‌گذاری از جانب آلمان و دیگر کشورهای روبه‌رو شد. جلسات زیادی برای هماهنگی برگزار شد و حتی اروپایی‌ها از این که فرصت جلسه با ایران کم بوده ناراحت شده بودند. آنها ایران را بازار بزرگی می‌دیدند که امکانات و ظرفیت‌های بالایی دارد. پیش‌بینی می‌شد که رشد اقتصادی خوبی ثبت شود اما این وضعیت ادامه پیدا نکرد.

ملحم ریا در ادامه از ایزدخواه پرسید که چرا همیشه اینطور بیان شده که توافق هسته‌ای برای اقتصاد ایران به مثابه فاجعه بوده است. ایزدخواه گفت، جلساتی که آقای نصرتی اشاره کرد، صرفا جلساتی بود که هیچ خروجی نداشت. آن زمانی که توافق هسته‌ای اصلا در کار نبود، حجم سرمایه‌گذاری در ایران خیلی بیشتر بود اما می‌خواهم نکته دیگری را بگویم. آیا کشوری مثل ایران باید فقط منتظر سرمایه‌گذاری خارجی باشد و منتظر خارجی‌ها باشد؟. شما ایران را با کشورهای جنوب شرق آسیا مقایسه کنید که مثل ایران منابع طبیعی گسترده‌ یا نیروی کار فنی فراوان ندارند. وضع ایران خیلی متفاوت است. بستر پیشرفت فراهم است.

المیادین اشاره کرد که خب در این مسیر تحریم‌های آمریکا و غرب مانع بوده است که ایزدخواه گفت، من اشاره کردم که این می‌توانست برای ایران فرصت باشد و نمی‌توانست کاملا مانع باشد. تحریم‌های آمریکا فشار وارد می‌کند اما مانع سرمایه‌گذاری نیست بلکه گاهی می‌تواند عامل به حرکت در آوردن اقتصاد [داخلی] هم بشود. ما در محصولات کشاورزی سهم کمی داریم. مثلا ایران در خرما ظرفیت بالایی دارد اما چقدر به ظرفیت صادراتی آن توجه شده است؟

المیادین گفت، در حوزه‌های دیگر چه، مثل نفت. قبل از توافق هسته‌ای چند بشکه صادر می‌شد و بعد از آن چند بشکه؟ آمار به تفاوتی حدود دو میلیون و اندی اشاره می‌کند . ایزدخواه گفت، در وهله اول، نفت فروختن مهم نیست چون فروش نفت خام هنر نیست. هر کشوری که صرفا به درآمد نفت وابسته باشد، فاجعه می‌شود. ما می‌توانیم نفت را به مشتقات صنعتی تبدیل و آن را با چند برابر قیمت نفت خام صادر کنیم. ما نفت را می‌فروشیم اما مشتقات آن را با چند برابر قیمت از دیگر کشورها می‌خریم. ما می‌توانستیم نفت خام را در بیش از حوزه صنعتی به کار بگیریم و خیزش اقتصادی ایجاد کنیم اما این کار را نکرده‌ایم.

نصرتی در واکنش به سخنان ایزدخواه گفت، بله من هم درباره عدم فروش نفت خام با او هم‌عقیده هستم اما این به تحریم‌ها ارتباطی ندارد. ما در قرن بیست‌ویکم هستیم و باید بتوانی ظرفیت‌هایی ایجاد کنی که با اقتصاد دنیا مرتبط باشید و آنچه اقتصاد جامعه جهانی نیاز دارد، تولید کنید. ما می‌توانیم برخی کالاها را ارزانتر از آنچه تولید می‌شود، وارد کنیم... برخی در دنیا تلاش می‌کنند اقتصاد ما را از دنیا جدا کنند و برخی در داخل کشور هم همین کار را می‌کنند.

کشور اگر قوی شود، تحریم خودبه‌خود کنار می‌رود

مجری المیادین به تلاش برخی برای جداکردن ایران از اقتصاد دنیا اشاره کرد و پرسید، چطور می‌شود با این تلاش‌ها و تحریم‌هایی که تحمیل شده، مقابله کرد و تحریم‌ها را دور زد. ایزدخواه گفت، اولا اقتصاد جهانی در پنج کشور غربی منحصر نشده است. المیادین گفت، شاید خیلی‌ها به اقتصاد ایران نیاز داشته باشند اما آنها تحت فشار آمریکا هستند . ایزدخواه گفت، ببینید باز هم شما در حال اشاره به شرکت‌های چند میلیت هستید. در دولت قبل به ریاست محمود احمدی‌نژاد که آن زمان هم تحت تحریم سخت‌تری بودیم اما موفق شدیم که با کشورهای آمریکای لاتین روابط اقتصادی برقرار کنیم. اما در دولت روحانی این روابط متوقف شد. تا زمانی که شما ضعیف باشد، دولت آمریکا فشار بر شما را ادامه خواهد داد اما وقتی که شما قوی شوید، خود به خود تحریم‌ها از شما رفع خواهد شد. ما این مسئله را در صنعت خودروسازی تجربه کردیم. سال‌ها پژو فرانسه را تحت لیسانس تولید کردیم، اما از روزی که اراده کردیم که وارد پلتفورم خودمان بشویم آنها آمدند و گفتند که ما هم می‌خواهیم شریک بشویم. یعنی فروش تکنولوژی آنان به شراکت تبدیل شد. ببینید، زمانیکه می‌بینند شما دارید قوی و اقتصاد شما توانمند می‌شود موضع تحریم را کنار می‌گذارند و حرف از شراکت می‌زنند. در دیگر حوزه‌های اقتصاد هم همین است. اما آنچه درباره ورود به باشگاه جهانی اقتصاد می‌زنند، ببینید وقتی شما کشتی‌گیر نباشید نمی‌توانید وارد باشگاه کشتی‌گیران شوید. اول باید فنون آن را بدانید و آمادگی داشته باشید. در اقتصاد هم همین است. باید توانمند شوید و جایگاه خود را بیابید اما با فروش نفت خام نمی‌شود به این جایگاه رسید.

دولت چه راه‌های دیگری جز توافق هسته‌ای داشت؟

المیادین در ادامه پرسید، دولت حسن روحانی چه گزینه‌های دیگری داشت که نخواهد همه تخم‌مرغ‌هایش را در سبد توافق هسته‌ای نگذارد؟ . نصرتی گفت، اقتصاددانان می‌گویند که اقتصاد ایران مثل کسی است که دچار بیماری مزمن شده و این فقط به دولت روحانی یا احمدی‌نژاد مربوط نیست بلکه میگویند نظام اقتصاد ایران به بیماری هلندی دچار شده است. مشکل در درآمدهای نفتی و سیستم اقتصادی وابسته است. اقتصاددانان مجموعه اقدامات اقتصادی پیشنهاد کرده‌اند که معروف به جراحی اقتصادی است. مثل مسئله بنزین و یارانه‌ها و حجم یارانه‌ای که در بخش سوخت داده می‌شود که باید بتدریج اصلاح شود. اما وقتی شما یکباره آن را میخواهید اصلاح کنید، خب کنترل اوضاع از دست شما خارج می‌شود. دولت میزیان یارانه‌ها را اصلاح نکرد و نرخ ارز را هم طبق تورم داخلی تنظیم نکرد و پنج برابر نرخ قبلی شد. اینها سبب شد که قیمت‌ها بشدت افزایش یابد و دولت محبوبیت خود را از دست بدهد.

مجری المیادین گفت، کمی واقعگرا باشیم. دولت روحانی قیمت بنزین را اصلاح کرد و توانست جلوی رشد ارز را هم بگیرد. دونالد ترامپ می‌گوید که سخت‌ترین تحریم‌های تاریخ را بر ایران اعمال کرده. ایران موفق شده که ایستادگی کند. نصرتی گفت، چند نکته هست. دولت این کار را نکرد و مجبور شد که این اصلاح را انجام دهد اما زمانی هم که انجام داد در زمان مناسب انجام نداد. در حوزه ارز هم آن را رها کرد و دیدیم که بشدت بالا رفت و بر اقتصاد اثر منفی گذاشت. برخی منتقدان می‌گویند که وقتی شما اصلاحات را در زمان مناسب خود انجام ندهید، باید تبعاتش را تحمل کنید و این به کشورهای دیگر اجازه می‌دهد که شما را تحت فشار بگذارند.

المیادین از ایزدخواه نیز پرسید که آیا عملکرد دولت در اقتصاد مناسب بوده یا خیر که او گفت، خیر. متأسفانه خوب نبوده است. این حرف من نیست. حرف کارشناسان اقتصادی مستقل است. همه میگویند که دولت روحانی در اقتصاد بسیار ضعیف بود. فکر می‌کنم که این اقدام در حوزه بنزین برای جبران کسری چهل میلیاردی در بودجه بود در حالی که ما حدود صد میلیارد فرار مالیاتی داریم. چرا دولت به جای تمرکز بر جلوگیری از فرار مالیاتی بر این موضوع تمرکز کرد؟ دولت می‌تواند فرار مالیاتی را دنبال کند و بر بسیاری از درآمدها مالیات وضع کند تا کسری بودجه را جبران کند حال انکه اقدامات دولت فشار را بر مردم بیشتر کرد.