نگاهی به کریدور ترانزیتی روسیه تا خلیج فارس

خبرگزاری تسنیم: به نقل از دیدبان روسیه، برای اولین بار اجلاس مشترک ایران، روسیه و آذربایجان در باکو برگزار شد (هشتم آگوست)، اجلاسی که به اعتقاد رئیس جمهور آذربایجان فصل نوینی در روابط سه کشور ایجاد می‌کند. این اجلاس سه جانبه به گفته "الهام علی اف" در دیدار روسای جمهور آذربایجان و ایران در تهران طرح ریزی شده بود تا به بررسی جوانب همکاری بین طرفین به خصوص در حوزه ترانزیت و سایر موضوعات پرداخته شود. روسای جمهور ایران و روسیه که برای هشتمین بار با یکدیگر دیدار می‌کردند نیز پیش از آغاز نشست سه جانبه با یکدیگر به گفت‌وگو پرداختند و بر توانمندی‌های موجود برای اجرای طرح‌های دوجانبه و سه‌جانبه با محوریت اقتصادی، بازرگانی و حمل و نقل تاکید کردند و گفته می‌شود دور دوم این نشست در تهران برگزار خواهد شد. با نگاهی به بیانیه مشترک طرفین در پایان نشست به نظر می‌رسد بهبود روابط ایران و آذربایجان پس از چندین سال تنش، یکی از دستاوردهای مهم این اجلاس می‌باشد. در ادامه بیانیه مشترک و اهداف روسیه برای حضور در این اجلاس بررسی خواهد شد. ابعاد بیانیه مشترک اجلاس سه جانبه باکو در این بیانیه طرفین ضمن حمایت از برنامه جامع اقدام مشترک در خصوص وضعیت برنامه هسته‌ای ایران، بر ضرورت گسترش همکاری‌های بانکی، انتقال فناوری و تجهیزات، اتصال شبکه برق و خطوط حمل و نقل و ارتباطات و نیز اهمیت رایزنی‌های دوجانبه و سه‌جانبه برای مقابله مؤثر با تروریسم تأکید کردند. در کنار مبارزه با تروریسم یکی از موارد مهمی که به آن اشاره شد و بدون شک مورد توجه روس‌ها در شرایط کنونی می‌باشد، توجه به راهگذرهای مطمئن بود که در این بیانیه نیز آمده است: کریدورهای ترانزیتی امن و قابل اعتماد، ایجاد فرصت‌های جدید جهت توسعه منطقه و رفاه مردم آن را تسهیل خواهد کرد، با تأکید مجدد بر تعهد خود بر متنوع‌سازی مسیرهای حمل و نقل و وسایل ارسال کالا براساس اصول اقتصاد بازار، رقابت آزاد و منافع متقابل. در این بیانیه همچنین بر تصویب و نهایی شدن هرچه سریعتر کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزر تاکید شده است. از دیگر موارد مطرح شده موضوع حمایت و تشویق سرمایه‌گذاری بود که بر ضرورت حمایت از شرایط مطلوب من جمله ارتقاء همکاری‌های بانکی سه کشور در جهت اجرای پروژه‌های سرمایه‌گذاری و جذب فناوری‌های جدید تأکید شد. با نگاهی به موارد مطرح شده در این بیانیه از یک سو می‌توان گفت که این موضوعات بسیار طلایی و مهم است، از سوی دیگر اما باید پرسید به چه میزان قابل اجرا می‌باشد. ایران و روسیه در حوزه انرژی رقیب یکدیگر محسوب می‌شوند و عملاً نمی‌توانند با یکدیگر همکاری داشته باشند، اما در خصوص راهگذر میان دو کشور که در این بیانیه نیز شاهد آن هستیم که بر شمال-جنوب تاکید شده است، روس‌ها همواره به دنبال کریدوری برای صادرات کالاهای خود می‌باشند و چه مسیری بهتر از آب‌های آزاد جنوب ایران. موضوع این کریدور ترانزیتی سال‌های سال است که مطرح می‌باشد، اما همواره عده‌ای از کارشناسان و صاحب نظران معتقد هستند این کریدور نباید صرفاً شمال-جنوب خوانده شود که می‌توان از آن با عنوان جنوب-شمال نیز یاد کرد. بدین معنا که مسیری برای صادرات جمهوری اسلامی ایران، هندوستان و دیگر کشورهای آسیایی به روسیه و دیگر کشورهای اروپایی باشد. شاید مطرح شدن همین فلش معکوس است که سبب شده این موضوع همواره تنها در حوزه سخن باقی بماند و عزمی از سوی همسایه شمالی برای سرمایه گذاری در حوزه ترابری ریلی و جاده‌ای مشاهده نشود، اما به نظر می‌رسد با توجه به شرایط کنونی فدراسیون روسیه در منطقه و جهان که تمایل دارد از انزوا خروج کند از یک سو و فضای پسابرجام در جمهوری اسلامی ایران، تهران می‌تواند با به کارگیری سیاستی صحیح از حس رقابت روس‌ها با طرف غربی بر اساس منافع ملی خود بهره برداری کند. در ادامه به وضعیت کنونی همسایه شمالی و چرایی استقبال از بازارهای ایران اشاره می‌شود. تلاش روسیه برای خروج از انزوا بحران اوکراین، شکل گیری و تشدید تحریم‌ها علیه روسیه، تقابل کرملین با غرب در کارزار سوریه سبب شد تا میان سال‌های 2014 و 2015 انزوا بر سیاست خارجی سرزمین تزاری سایه افکند، انزوایی که با تقابل این کشور با ترکیه شدت بیشتری گرفت. روس‌ها که تمامی تمرکز خود را بر اتحادیه اوراسیایی و یا سازمان بریکس بنا نهاده بودند، هوشمندانه دریافتند که برای حفظ و افزایش قدرت در نظام بین‌الملل می‌بایست از تقابل با نظام بین‌الملل با حفظ منافع و ارزش‌هایشان بکاهند و از انزوا خارج شوند. از این رو طی سال 2016 شاهد دیدارها و تماس‌های تلفنی گسترده رئیس جمهور و وزیر خارجه فدراسیون روسیه با همتایان آمریکایی و اروپایی بودیم. این سیاست تنها به غرب منتهی نشد و آنها علاوه بر توجه به شرق آسیا با همتایان خود در منطقه غرب آسیا روابط خود را گسترده‌تر کردند. روس‌ها که در موضوع سوریه وارد میدان شده‌اند نه تنها با متحد خودشان در این کارزار (ایران) روابط خود را حفظ کرده‌اند بلکه درصدد بهبود روابط با کشورهای مقابل خود نظیر ترکیه و عربستان نیز هستند. روسیه به دنبال گسترش بازارهای اقتصادی تحریم‌های غرب علیه روسیه در 29 جولای 2014 فشار اقتصادی بالایی را بر کرملین وارد کرد؛ اگر چه غرب و آمریکا می‌پنداشتند که با این بسته تحریمی مشترک می‌توانند در مقابل سیاست‌های روسیه در اوکراین و سوریه ایستادگی کنند، اما حمایت مردم و دومای روسیه از سیاست‌های دولت سبب شد که روس‌ها از مواضع خود عقب‌نشینی نکنند و نهایتاً از برگ اقدامات تروریستی داعش استفاده کنند و در مسیر مقابله با تروریسم برای ائتلاف با غرب موقعیت خود را بهبود دهند. اما روس‌ها که طی سالیان گذشته هزینه‌های بسیاری را متحمل شده‌اند، تلاش دارند روابط دوجانبه و چندجانبه خود را افزایش دهند و به فرصت سازی برای ارتقاء موقعیت اقتصادی و سیاسی خود در منطقه و بین‌الملل مبادرت ورزند. از همین روست که شاهد هستیم علی رغم آنکه بیش از 16 سال است که موضوع راهگذر (کریدور) جنوب-شمال مطرح است، در این زمان آنها از این طرح استقبال می‌کنند، اما در این میان سوالی مطرح است که این گذرگاه شمال به جنوب است و یا جنوب به شمال؟ بررسی تراز اقتصادی روسیه و ایران طی سال‌های گذشته آمارهای سازمان توسعه و تجارت نشان می‌دهد که روسیه جزء 5 مبدأ مهم وارداتی به ایران محسوب می‌شود در حالیکه ایران علی رغم فرصت‌هایی که پس از تحریم روسیه در حوزه میوه و پس از آن حذف ترکیه به واسطه تقابل با روسیه برخوردار بوده، نتوانسته میزان صادرات خود را افزایش دهد و همچنان این همسایه شمالی که پهناورترین کشور جهان می‌باشد در لیست 10 کشور نخست در حوزه صادرات ایران قرار ندارد. در همین رابطه می‌توان به آخرین آمارهای گمرک اشاره کرد که صادرات ایران به روسیه در سه ماهه ابتدای سال جاری نسبت به سه ماهه ابتدای سال قبل، به لحاظ وزنی 71.56 درصد کاهش و به لحاظ ارزشی 4 درصد کاهش را تجربه کرده است که نشان می‌دهد، سیاست‌های دولت برای تسخیر بازار روسیه از سوی صادرکنندگان ایرانی علیرغم تاکیدات مقامات ارشد دو کشور، چندان رضایت بخش و اثربخش نبوده است. بر این اساس، میزان صادرات ایران به روسیه در سه ماهه ابتدای سال جاری به لحاظ وزنی 57 میلیون و 805 هزار و 273 کیلوگرم بوده که این رقم در مدت مشابه سال قبل، معادل 203 میلیون و 262 هزار و 846 کیلوگرم بوده است، ضمن اینکه به لحاظ ارزشی صادرات ایران به این کشور در زمان یاد شده، معادل 46 میلیون و 945 هزار و 855 دلار و در مدت مشابه سال قبل 49 میلیون و 137 هزار و 90 دلار بوده است. همچنین میزان واردات ایران از روسیه نشانگر آن است که واردات از این کشور در سه ماهه ابتدای سال جاری 259 میلیون و 510 هزار و 501 کیلوگرم بوده که ارزشی معادل 539 میلیون و 546 هزار و 241 دلار داشته است که این رقم، تراز منفی تجارت ایران و روسیه را نشان می‌دهد. در عین حال، میزان واردات ایران از روسیه در سه ماهه ابتدای سال 94 نیز حکایت از آن دارد که میزان واردات ایران به لحاظ وزنی 331 میلیون و 115 هزار و 532 کیلوگرم معادل 143 میلیون و 137 هزار و 374 دلار بوده است. این آمار در حالی است که نایب رئیس اتاق بازرگانی مشترک ایران و روسیه معتقد است با سرمایه گذاری و ظرفیت سازی صحیح اگر دولت در ایران بتواند تنها 10 درصد سهم واردات محصولات کشاورزی و مواد غذایی و مصرفی روسیه را به خود اختصاص دهد، ارزش آن 4.3 میلیارد دلار می‌شود که رقم قابل توجهی است. نتیجه همکاری با فدراسیون روسیه همواره می‌تواند فرصت بسیار طلایی برای جمهوری اسلامی ایران باشد و از این رو گسترش همکاری‌های دو جانبه و چند جانبه با این کشور برای تهران و مسکو مفید و ضروری می‌باشد. تامل بر فلش جنوب به شمال این کریدور به معنای نفی این موضوع نیست، بلکه بدان معناست که تلاش شود همکاری‌های اقتصادی نیز همچون همکاری‌های نظامی دو سویه باشد. از این رو ضروری است که با توجه به چشم انداز نظام و فرمایشات مقام معظم رهبری مبنی بر اقتصاد مقاومتی که تبیین کننده مبانی استراتژیک توسعه صنعتی، معدنی و تجاری است، دولت میان صادرات و واردات توازنی منطقی و صحیح برقرار کند و از این فرصت در راستای منافع ملی جمهوری اسلامی ایران استفاده شود و شاهد گسترش حجم مبادلات میان دو کشور ایران و روسیه باشیم.