فست‌فودها، غذاهای محلی را بلعیدند

زندگی صنعتی که از شهرهای بزرگ به ویژه پایتخت به سایر نقاط شهری سرایت می کند، تغییراتی در سبک زندگی ایجاد می کند که ممکن است در سلامت و طول عمر مردم در دراز مدت اثرات مخربی باقی بگذارد. تغییرات اجتماعی در پایتخت ها به عنوان مرکز هر کشوری، اغلب پیش از سایر نقاط یک کشور رخ می دهد. این تغییرات باعث رشد و پیشرفت جامعه شود یا نه، به جوامع کوچکتر شهری و روستایی سرایت کرده و زندگی همه آحاد مردم را دستخوش تغییر قرار داده و همه بخش های زندگی را دچار دگرگونی می کند. این تغییرات از هر مدخلی که وارد یک جامعه شوند، اگر بتوانند نیازهای فوری و دم دستی مردم را برآورده سازند، مورد بهره برداری قرار می گیرند. یک مؤلفه جدید زندگی مدرن ابتدا در بخش کوچکی از جامعه وارد شده و پس از آنکه مورد استقبال قرار گرفت، به دیگر بخش ها نیز سرایت می کند. این تغییرات بی علت به وجود نمی آیند. تغییرات اجتماعی در اثر دگرگونی سبک زندگی در جهان و به مقتضای شرایط روز ایجاد می شوند. در ایران، با توجه به مرکزیت تهران شاید بتوان گفت که دگرگونی در سبک زندگی استان های دیگر و الگوگیری از مرکز، تحت عنوان «تهرانیزه شدن» مطرح می شود. یکی از بخش های زندگی اجتماعی مردم که تهرانیزه شدن تأثیر بسیاری بر آن داشته، تغذیه، مواد مورد استفاده برای غذا و شیوه های تهیه آن است. این امر سبب شده که این روزها به هر شهری که پا می گذاریم، فرقی نمی کند در شرق یا غرب کشور باشد یا حتی شمال و جنوب، تا چشم کار می کند، رستوران های مدرن و شیکی که انواع غذاهای خارجی و آماده و فست فودها را به مردم ارائه می دهند به چشم بیایند. در حالی‌که هر کدام از این شهرها طیف وسیعی از غذاهای سنتی و محلی بسیار عالی برای جذب گردشگران و پذیرایی از مسافران دارند که گسترش فست فودها جایی برای رشد آنها باقی نگذاشته است. همین مسئله موجب شده است که امروز به اصطلاح گفته شود تغذیه هم تهرانیزه شده و به سمت سلائق پایتخت نشین ها تغییر مسیر داده است. شاید بدترین نوع تهرانیزه شدن تغذیه در چهره فست فودها نمود می یابد؛ چرا که هم لذیذ است و هم به سرعت تهیه و مصرف می شود. فست فودهای تهرانی و تغییر سبک زندگی در جامعه ایرانی در همین خصوص دکتر «اسماعیل غلامی پور»، جامعه شناس در گفتگو با خبرنگار ما بیان می کند: در کنار صحبت درباره سالم نبودن غذاهای مدرن یا همان فست فودها، که به نوعی نماد زندگی مدرن محسوب می شوند، باید به این نکته توجه کنیم که این نوع تغذیه به عنوان تغییری فرهنگی اجتماعی مطرح است و مانند بسیاری از نمادهای زندگی مدرن اولین بار در تهران استفاده شده است. وی می افزاید: پس از شیوع بهره برداری از این نوع غذاها، شاهد رشد قارچ گونه رستوران های مدرن و فست فودها در شهرستان ها بوده ایم. مثلا در شهرهایی مانند بندرعباس با وجود رستوران های متعدد غذاهای دریایی و فرهنگ غنی این منطقه در تهیه این نوع غذاها، حضور رستوران ها و فروشگاه های کوچک و بزرگ برای فروش انواع غذاهای مدرن و مواد غذایی مانند سوسیس، کالباس پررنگ است؛ به طوری‌ که دیگر رستوران هایی که از مردم با غذاهای بومی منطقه پذیرایی می کنند، در میان هیاهوی رقبای جدید و تهرانزده خود، دیده نمی شوند. برخی جامعه شناسان معتقدند توجه به فست فودها و غذاهای مدرن یک دوره گذرا در زندگی اجتماعی ایران است. غلامی پور می گوید: سرعتی که در تهیه غذاهای مدرن وجود دارد، باعث می شود مردم به این غذاها توجه بیشتری نشان دهند. دکتر «امان الله قرایی مقدم»، استاد دانشگاه و جامعه شناس هم اقبال مردم به فست فودها را ضرورت زندگی صنعتی معرفی می کند: هر عنصری که در فرهنگ یک جامعه وجود دارد همواره در معرض تغییر قرار دارد و یکی از آن عناصر غذا است. قرایی مقدم معتقد است؛ وقتی نوعی از تغذیه وارد فرهنگ غذایی یک جامعه شود، اگر کاربرد داشته باشد و بتواند زندگی را برای افراد جامعه آسان تر کند، حتما مورد توجه قرار می گیرد و مردم از آن استفاده می کنند. می توان گفت توجه به نوع تغذیه جدید که ویژگی آن دسترسی آسان تر و سریعتر نسبت به نوع پیشین تغذیه جامعه است، از پایتخت شروع و به سایر شهرها سرایت می کند. این مسئله با وجود اینکه می تواند فرهنگ و سبک زندگی یک جامعه را تهدید کند، اما اجتناب از آن به سادگی امکان پذیر نیست. نکته دیگری که بیان آن حائز اهمیت است، اینکه در فرهنگ غذایی ایران هم غذاهایی یافت می شود که می تواند در عین سالم بودن سریع آماده و مصرف شود. پس چرا مردم همچنان به غذاهای سرخ شده و فست فودهایی که از تهران به سایر شهر ها سرایت کرد، توجه نشان می دهند؟ قرایی مقدم در پاسخ به این سئوال می گوید: وقتی ابزار زندگی صنعتی وارد یک جامعه شود، همه را در بر می گیرد. بسیاری از افراد و خانواده ها در جامعه ما به صورت مستقیم درگیر زندگی مدرن نشده اند؛ اما برای اینکه به دیگران نشان دهند از سبک زندگی جدید و به اصلاح تهرانی عقب نمانده اند، از ابزار آن در زندگی خود استفاده می کنند. وی می افزاید: در اغلب شهرستان ها مسئله زمان هنوز مانند کلانشهرها اهمیت ندارد. در حقیقت تعریف زمان در مناطق مختلف متفاوت است و در نتیجه بهره گیری از ابزارهای زندگی صنعتی در زندگی این افراد ضرورت زیادی ندارد؛ با این حال برخی خانواده ها به استفاده از نمادهای زندگی صنعتی روی می آورند. تغذیه تهرانیزه ارمغان شتاب زدگی در زندگی در واقع شتاب زندگی در شهرستان ها بسیار کمتر از تهران است. یک تهرانی برای اینکه به تمام کارهای روزانه اش برسد باید بیشتر از یک مشهدی، یک گرگانی، یک بجنوردی، یک بندرعباسی یا هر شهرستان دیگر، زمان داشته باشد. هرچه شهر بزرگتر شده باشد انجام کارهای روزانه از قبیل دانشگاه یا به محل کار رفتن، خرید کردن و مانند آنها وقت بیشتری را می طلبد. شهرستانی ها بی تردید فرصت بیشتری برای پرداختن به نوع خوراک خود نسبت به مردم کلانشهرها دارند. اما با این حال، علاقه به زندگی مدرن و صنعتی داشتن، باعث شده شهرستانی ها هم با تقلید از سبک زندگی کلانشهرها و از جمله تهران به سمت فست فودها به عنوان یکی از نمادهای زندگی صنعتی گرایش یابند. به گفته دکتر غلامی پور، مردمی که تحت تأثیر موج سبک زندگی جدید قرار نگرفته یا از آن عبور کرده اند، به نوع تغذیه خود اهمیت بیشتری می دهند. وی مردم شمال تهران را مثال می زند و می گوید: در این منطقه غذاهای سالم تر و مواد غذایی کم چرب تر مصرف می شود. به این دلیل که شاید مفهوم زندگی البته نه به شکل آگاهانه، در این مناطق بیشتر رشد کرده است. این محقق جامعه شناسی معتقد است، افرادی که در طول روز دغدغه کمتر و وقت آزاد بیشتری دارند به سبک زندگی و سلامتی خود بیشتر توجه می کنند. تغذیه تهرانیزه در واقع همان چیزی است که در پس زندگی ماشینی و صنعتی و نداشتن فرصت مناسب برای یک زندگی سالم ظهور کرده است؛ آنچه امروز بسیاری از شهرستان ها را هم به سبب علاقه به تهران، تهران زدگی و حتی اقامت در این کلانشهر دچار خود کرده و سبب شده به جای رستوران غذاهای سنتی و آماده محلی در هر شهر، فست فود ها نقش اصلی تغذیه مردم آن شهر را بازی کنند. چنانچه در شهری مانند بندر عباس تعداد فست فودها از تعداد رستوران های غذاهای دریایی فراتر رفته است. نقش رسانه در ترویج سبک زندگی و تغذیه خاص مورد دیگری که سبب تهران زدگی در تغذیه جامعه ایرانی شده، نقش رسانه ها و ترویج و تبلیغ این نوع غذاهای آماده است، چنانچه دکتر قرایی مقدم می گوید: سبک زندگی صنعتی شتابنده است اما رسانه ها می توانند با برنامه ریزی و معرفی سبک زندگی سالم به مردم آموزش های لازم را ارائه کنند. کتاب های درسی در این زمینه می توانند به رشد فرهنگ زندگی سالم کمک بسیاری کنند. آنچه مسلم است امروز دیگر نمی توان فست فودها را از زندگی مردم جدا کرد؛ چرا که تغییر ذائقه ها و گرایش به این نوع مواد غذائی در همه شهرها حتی آنهایی که ذائقه های خاصی دارند مانند ذائقه غذاهای دریایی مردم جنوب یا طعم خاص ماهی های دودی شمال از علاقمندی و گرایش مردم به تهران در پس تبلیغات رسانه ای خبر می دهد. از همه اینها که بگذریم مضرات این نوع تغذیه و بیماری های مولود آن هم به نوعی تهرانیزه است؛ به طوری که کارشناسان تغذیه کشور هم بر این امر اذعان دارند. چنانچه پریسا ترابی، مسئول تغذیه بالینی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، در گفتگو با ما مصرف خارج از حد و تکراری این نوع غذاها را در کوتاه مدت سبب ابتلای فرد به بیماری ها و مشکلات فراوانی می داند. ترابی می گوید: اثرات اضافه وزن خود را به صورت فشار خون بالا، دیابت و افزایش چربی خون نشان می دهد؛ بیماری های مزمنی که درمان پذیر نبوده و فرد مبتلا مجبور است تا پایان عمر خود برای کنترل آن ها دارو مصرف کند. عارضه درازمدت اضافه وزن، فشاری است که بر مفاصل زانو وارد می کند. افراد چاق هم در راه رفتن و هم در تنفس دچار مشکلاتی زیادی خواهند شد. کارشناسان این نوع بیماری ها را بیماری های شهر نشینی می دانند که به دنبال مصرف بیش از حد چربی و مواد سرخ کردنی و در مقابل تحرک کم و کارهای پشت میزی بروز می کند. اما نکته مهم آنکه در میان غذاهای سنتی ایرانی و غذاهای سالم، فست فود هم پیدا می شود. در حقیقت دنیای مدرن امروز چاره ای جز مصرف غذاهای آماده و فست فودها برای مردم باقی نمی گذارد. اما می توانیم از عوارض آن ها جلوگیری کنیم یا از مضرات آن بکاهیم. ترابی، ساندویچ نان و پنیر را یک غذای فست فود سالم معرفی می کند و می گوید: تخم مرغ می تواند به عنوان یک غذای کامل و سالم که سریع آماده می شود معرفی شود. علاوه بر اینها خیلی از شهرهای ما فست فود های مخصوص به خود را دارند که به جای استفاده از موادی چون سوسیس و کالباس در آن‌ها، از مواد سالم تری در تهیه آن‌ها بهره گرفته می شود؛ مانند همین فلافل اهواز و خرمشهر که کمتر ایرانی است طعم لذیذ آن را نچشیده باشد اما باز هم مشاهده می شود که حضور فست فودهای تهرانی در همین شهر ها هم به مراتب پر رنگ تر از فلافل فروشی ها است. به نظر می رسد تنها راه چاره برای گرایش کمتر مردم به سمت تغذیه به اصطلاح تهرانی تبلیغات رسانه ای پیرامون مضرات این نوع مواد غذایی و سلامتی ای که مصرف غذاهای سنتی به ارمغان می آورند، باشد. امری که متاسفانه در رسانه ملی ما با اقبال خوبی همراه نیست.