رسوایی‌هایی که یک «کفش» به بار آورد

مترجم/ آیسا اسدی: یکی از ردیاب‌ها مکانی در یک بازار فرسوده در جزیره باتام اندونزی، پشت یک فروشگاه کفش دست دوم در حال فروپاشی را نشان می‌داد. یک خبرنگار رویترز صدای ردیاب را به سمت تپه‌ای از کفش‌های کتانی قدیمی دنبال و شروع به حفاری در میان توده‌ای از کفش‌های مندرس کرد. بالاخره توانست یک جفت کفش پیاده‌روی نایک آبی‌رنگ که دستگاه ردیاب در یکی از زیره‌هایش کار گذاشته شده بود، را پیدا کند. این کفش‌های اهدایی راه طولانی را طی کرده‌اند، از طریق زمین و دریا سفر کرده‌اند و پس از عبور از مرز‌های متعدد بین‌المللی به اینجا رسیده‌اند؛ اما در واقع قرار نبود اینجا باشند.

پروژه بازیافت کفش

شرکت چندملیتی داو و سنگاپور اسپورت در انتشارات رسانه‌ای خود در سال 2021 اعلام کردند که در این پروژه بازیافت که اولین در نوع خود است، سالانه 170000 جفت کفش را از محل دفن زباله خارج می‌کند. شرکای این پروژه به سوالاتی در مورد اینکه چه اتفاقی برای این کفش‌ها می‌افتد یا چه تعداد از آنها برای ساخت سطوح ورزشی بازیافت می‌شود، پاسخ ندادند.

آنها با شعار «دیگران یک کفش کهنه می‌بینند. ما آینده را می‌بینیم.» از مردم خواستند تا کفش‌های مستعمل با کفه‌های لاستیکی خود را اهدا کنند تا به کاهش بار روی زباله‌سوزهای سنگاپور و تنها محل دفن زباله این کشور کمک کنند. ده‌ها سطل بازیافت برای کمک‌ به این پروژه در سراسر کشوری با جمعیت 5.6 میلیون نفری گذاشته شد. این کانتینرها در پارک‌ها، مراکز اجتماعی، مدارس و فروشگاه‌های خرده فروشی قرار گرفتند. ساکنان سنگاپور شروع به اهدای هزاران کفش کتانی، دمپایی و کفش مدرسه کردند. در این ویدیوی تبلیغی مردم از جمله بچه‌های مدرسه، با شور و شوق در مورد اهدای کفش‌ها صحبت می‌کردند.

یک دانشجو به نام ژانگ یوجیا در این ویدئو که توسط داو تهیه شده است، گفت: «من 15 جفت کفش اهدا کردم.»

شروع تحقیقات

در ژوئیه 2022 رویترز کفش‌های ردیاب‌دار را به برنامه بازیافتی که توسط دولت سنگاپور و غول پتروشیمی داو هدایت می‌شد، داده بود. در انتشارات رسانه‌ای و یک ویدیوی تبلیغاتی که در فضای مجازی منتشر شد، این تلاش وعده برداشت کفه‌های لاستیکی و زیره‌های لاستیکی را داده بود. قرار بود این کفش‌های اهدایی، خرد شده و مواد مورد نیاز برای استفاده در ساخت زمین‌های بازی و پیست‌های دویدن در سنگاپور را فراهم کنند.

داو، یک تولیدکننده عمده مواد شیمیایی است که برای ساخت پلاستیک و سایر مواد مصنوعی استفاده می‌شود. محصولات این کمپانی عریض و طویل در بیش از 160 کشور جهان به فروش می‌رسند. داو در گذشته وعده داده بود که تلاش‌هایی را برای بازیافت انجام خواهد داد، اما از اهداف اعلام شده خود کوتاهی کرد. رویترز جهت راستی‌آزمایی وعده جدید این شرکت، می‌خواست کفش‌های اهدایی را از ابتدا تا انتها دنبال کند تا ببیند آیا در واقع به سطوح جدید ورزشی در سنگاپور تبدیل خواهند شد و یا حداقل آنها را به یک مرکز بازیافت محلی برای خرد کردن می‌رساند یا نه.

برای این منظور، این سازمان خبری یک حفره کم عمق را در زیره داخلی یکی از نایک‌های آبی برید، یک ردیاب بلوتوث را درون آن قرار داد، سپس دستگاه را با پوشاندن آن با کفی پنهان کرد. این ردیاب با یک برنامه گوشی هوشمند همگام شد که مکان حرکت کفش را در زمان واقعی نشان می‌داد. این اپلیکیشن نشان داد که در عرض چند هفته، نایک‌های آبی سنگاپور را ترک کرده و از طریق دریا به سمت جزیره باتام حرکت کرده‌اند. رویترز تصمیم گرفت ردیاب‌هایی را در 10 جفت کفش اهدایی دیگر قرار دهد تا ببیند آیا آنچه برای مورد شماره 1 اتفاق افتاد، تصادفی بوده است یا خیر.

تصادفی در کار نبود. هیچ یک از 11 جفت کفش اهدایی رویترز به زمین‌های ورزشی یا پارک کودکان در سنگاپور تبدیل نشدند. در عوض بر اساس اطلاعات ردیاب‌ها تقریبا تمام کفش‌های برچسب‌گذاری شده به دست یک صادرکننده کالاهای دست دوم سنگاپوری به نام یوک ایمپکس (Yok Impex Pte Ltd) رسید. مدیر این کمپانی ادعا می‌کند که شرکت او توسط یک شرکت مدیریت زباله که در برنامه بازیافت شرکت دارد، استخدام شده است تا کفش‌ها را از سطل‌های اهدا به انبار محلی شرکت بازیافت تحویل دهد.

اما این چیزی نیست که برای کفش‌های اهدایی رویترز اتفاق افتاد. ردیاب‌های مکانی نشان می‌دهند که این 10 جفت ابتدا از سطل‌های اهدایی به انبارهای شرکت یوک ایمپکس و سپس به کشور همسایه اندونزی حرکت کردند و در برخی موارد صدها کیلومتر را به گوشه‌های مختلف مجمع‌الجزایر بزرگ این کشور سفر کرده‌اند.

سرنوشت 11 جفت کفش اهدایی رویترز

خبر‌نگاران رویترز با استفاده از برنامه تلفن هوشمند برای ردیابی حرکت هر کفش، از طریق هوا، زمین و دریا سه جفت از جمله نایک آبی اولیه را در بازارهای شلوغ در جاکارتا پایتخت اندونزی و در باتام که در 19 کیلومتری جنوب سنگاپور قرار دارد، پیدا کردند. چهار جفت به مکان‌هایی در اندونزی رسیدند که رویترز نمی‌توانست شخصا آنها را ردیابی کند. در سه مورد دیگر، ردیاب‌ها پس از رسیدن به اندونزی ارسال سیگنال را متوقف کردند.

جفت یازدهم اما در سنگاپور باقی مانده است؛ اما سرنوشتش آن چیزی نیست که داو و شرکت سنگاپور اسپورت در رسانه‌ها و ویدیو‌های تبلیغاتی منتشر شده در فضای مجازی وعده داده بودند. جفت یازدهم یک ریباکس سفید مردانه است که در یک پروژه مسکن عمومی در حدود 1.6 کیلومتری از یک مرکز فرهنگی - ورزشی وجود دارد. رویترز این ریباکس را در 8 سپتامبر در سطل بازیافت انداخته بود. ردیاب آن هنوز از آن مکان چشمک می‌زند. به گفته این اپلیکیشن، نشانه‌ای مبنی بر اینکه ممکن است از سطل اهدایی برداشته شده باشد، وجود ندارد. رویترز از این مجتمع بازدید کرد اما نتوانست محل دقیق این جفت آخر را بیابد. خبرنگاران رویترز برخی از این کفش‌های ردیاب‌دار را به قیمت‌های مختلف 8، 12 و 20 دلار بازخرید کردند.

بیانیه شرکت داو

یافته‌های رویترز در اوایل سال میلادی جاری منتشر شد و شرکت داو در 18 ژانویه اعلام کرد که به همراه سنگاپور اسپورت، یک آژانس دولتی و سایر حامیان این برنامه، در این خصوص تحقیق می‌کند. در 22 فوریه داو در بیانیه‌ای ایمیلی به رویترز گفت که تحقیقات به پایان رسیده است و در نتیجه یوک ایمپکس از پروژه حذف خواهد شد و این حذف از اول مارس اجرایی می‌شود. اما این شرکت توضیحی نداد که اصلا چرا یک شرکت صادرکننده پوشاک دست دوم باید در چنین پروژه‌ای حضور داشته باشد.

در بیانیه‌ای که داو به نمایندگی از همه حامیان مالی منتشر کرد، گفت: «شرکای پروژه از هرگونه برداشتن یا صادرات غیرمجاز کفش‌های اهدایی جمع‌آوری شده از طریق این برنامه چشم‌پوشی نمی‌کنند و به حفظ یکپارچگی فرآیند جمع‌آوری و بازیافت متعهد هستند.»

تجارت ممنوع

در سال 2015 وزارت بازرگانی اندونزی مقررات ممنوعیت واردات پوشاک مستعمل را معرفی کرد. این اقدام واردات پوشاک و کفش دست دوم را به دلیل نگرانی در مورد بهداشت و پتانسیل این اقلام برای گسترش بیماری و همچنین نیاز به حفاظت از صنعت نساجی محلی ممنوع کرد. وری آنگریجونو، مدیر کل حمایت از مصرف‌کننده و کنترل تجارت در وزارت بازرگانی، به رویترز گفت که بازار غیرقانونی واردات پوشاک دست دوم در اندونزی میلیون‌ها دلار در سال ارزش دارد.

به گفته یک مقام بلندپایه دولتی در این کشور این گونه کفش‌های اهدایی که به اندونزی راه می‌یابند، به سیل لباس‌های دست دوم غیرقانونی که به این کشور در حال توسعه سرازیر می‌شوند، افزوده است. چنین کفش‌هایی خطر سلامت عمومی را به همراه دارد و صنعت نساجی محلی آن را تضعیف می‌کند. این کفش‌ها اغلب زباله‌های بیشتری را در محل‌های دفن زباله که از قبل برآمده‌اند، انباشته می‌کنند زیرا بسیاری از این کالاها به قدری در وضعیت نامناسبی قرار دارند که فروشندگان نمی‌توانند آن را دوباره بفروشند و درصد بسیار کمی در واقع قابل استفاده مجدد هستند. وارد شدن این کالاهای دست دوم به اندونزی فقط سبب سوختنشان در فضای باز یا ریخته شدن به رودخانه‌ها یا محل‌های دفن زباله می‌شود.

اندونزی بیش از 270 میلیون نفر جمعیت دارد و چهارمین کشور پرجمعیت جهان است. بازار لوازم دست دوم در این کشور پررونق است. صدها مغازه‌ دست دوم فروشی با ظاهری در حال فروپاشی که با پارچه‌های برزنتی و ورقه‌های فلزی سر پا مانده‌اند و همه چیز از تی‌شرت و یخچال گرفته تا اسباب‌بازی‌های پلاستیکی را می‌فروشند. دو تاجر پوشاک به رویترز گفتند که صنعت پوشاک دست دوم اندونزی از شبکه پیچیده‌ای از دلالان تشکیل شده است و آنها اغلب کالاها را در مناطق مختلف مبادله می‌کنند. در 12 مغازه دست دوم فروشی کفش در اندونزی کفش‌هایی با لوگوی یوک ایمپکس وجود داشتند!

پیگیری‌های دوباره در مورد راستی‌آزمایی

خبرنگاران رویترز در 23 فوریه از ساختمان یوک ایمپکس بازدید کردند تا در مورد اینکه آیا این شرکت از پروژه حذف شده است یا خیر اطلاع یابند. جون په، حسابدار تاجر، به رویترز گفت که این شرکت پس از پایان قرارداد یک ساله‌اش، برنامه را ترک می‌کند؛ بدون اینکه دلیلی برای خروج یا تاریخ دقیق آن ذکر کند.

در ژانویه Decathlon یکی دیگر از شرکای پروژه بازیافت، بیانیه‌ای را برای رویترز ارسال کرد و گفت که صادرات هیچ کفشی از این برنامه را مجاز نکرده است. Standard Chartered و Sports B.T. به درخواست‌ها برای اظهار نظر پاسخ نداد. سنگاپور اسپورت و Alba-WH سوالات مطرح شده را به شرکت داو ارجاع دادند. دو شرکت ALBA Group، (یک شرکت بزرگ مدیریت زباله آلمانی) و Wah & Hua Pte Ltd، (یک شرکت دفع زباله سنگاپور) نیز به درخواست‌های ایمیل شده برای اظهار نظر پاسخ ندادند.

رویترز 11 جفت کفش را در یک دوره شش ماهه ردیابی کرد. در حالی که این تعداد نمونه‌ای کوچک برای این راستی‌آزمایی بود، این واقعیت که هیچ یک از این کفش‌ها به یک مرکز بازیافت سنگاپور راه پیدا نکردند، بر نقاط ضعف این سیستم تاکید می‌کند. این یافته‌ها در حالی به دست می‌آیند که گروه‌های زیست‌محیطی می‌گویند شرکت‌های شیمیایی مانند داو ادعاهای اغراق‌آمیز یا نادرستی درباره بازیافت می‌کنند تا اعتبار سبز به کار خود دهند و مقررات پیشنهادی برای مهار تولید رو به رشد پلاستیک‌های مورد استفاده در بسته‌بندی‌های یکبار مصرف را تضعیف کنند.

داو به رویترز گفت که پروژه کفش سنگاپور در حال پیشرفت است. این شرکت در بیانیه ژانویه خود گفت که یک مرکز ورزشی در حال ساخت در جورونگ، منطقه‌ای در غرب سنگاپور، از مواد بازیافتی کفش در سطوح خود استفاده خواهد کرد. این شرکت همچنین به Kallang Football Hub، یک مجموعه فوتبال جدید اشاره کرد که ظاهرا پیست دویدن آن اولین بار در سنگاپور بود که از خرده‌های کفش بازیافتی ساخته شده است. داو گفت که این سازه‌ها از 10000 کیلوگرم مواد کفش بازیافتی استفاده می‌کنند که تاکنون از طریق پروژه بازیافت سنگاپور تولید شده است. اما رویترز نتوانست بررسی کند که آیا این سطوح ورزشی از بازیافت کفش‌های مورد ادعای داو ساخته شده‌اند یا خیر زیرا هر دو مجتمع در حال ساخت هستند و به کسی اجازه ورود و تحقیق داده نمی‌شود.

داو و شرکای آن از بیان اینکه چه تعداد از کفش‌های جمع‌آوری‌شده در مرحله آزمایشی به بازیافت رفته‌اند، خودداری کردند و همچنین این ارقام را برای عرضه در سراسر کشور ارائه نکردند. آنها توضیح ندادند که چه رویه‌هایی برای اطمینان از اینکه کفش‌های اهدایی صادر نمی‌شوند، برای فروش مجدد فرستاده نمی‌شوند یا از سطل‌ها به سرقت نمی‌روند، وجود دارد.

نقش شرکت یوک ایمپکس

برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد نقش یوک ایمپکس در جابجایی این کفش‌ها، رویترز در 6 ژانویه 2023 از این صادرکننده وسایل دست دوم، بازدید غیرمنتظره کرد. در آنجا خبرنگاران سطل‌های چرخدار از برنامه کفش بازیافت داو را دیدند که در حیاط خلوت چیده شده بودند. در داخل، زنان میزهایی که با انبوه کفش‌های کهنه که روی هم انباشته شده بودند را مرتب می‌کردند، آن‌ها را با احتیاط جدا کرده و سپس در گونی‌هایی مانند آنچه در بازار دست دوم فروشی باتم اندونزی دیده می‌شد، قرار می‌دادند.

تونی تان، مدیر تدارکات یوک ایمپکس، به رویترز گفت که  شرکت Alba-WH به شرکتش پول می‌دهد تا کفش‌ها را از سطل‌های اهدایی در اطراف سنگاپور جمع‌آوری کند و سپس کفش‌ها را به Alba-WH تحویل دهد. تان گفت که یوک ایمپکس کفش‌هایی را که برای این برنامه بازیافت جمع‌آوری کرده بود، صادر نکرده است. اما وقتی مطلع شد که رویترز کفش‌های اهدایی خود را در اندونزی پیدا کرده است، گفت این امکان وجود دارد که کفش‌های این برنامه به اشتباه با سایر کفش‌هایی که به اندونزی صادر می‌شوند قاطی شده باشد.

تان گفت: «گاهی اوقات کارگران آن را با هم قاطی می‌کنند. من مطمئن نیستم زیرا همه ما از برخی تامین کنندگان دیگر جمع‌آوری می‌کنیم. این یک اشتباه است. من فکر می‌کنم، فقط یک اشتباه است.» تان توضیح بیشتری نداد.

پروژه‌های بازیافتی پیشین

این اولین طرح جدید بازیافتی نیست که توسط شرکت داو راه‌اندازی شده است که به وعده‌های خود عمل نکرده است. تحقیقات رویترز در سال 2021 نشان داد که برنامه‌ای به نام « تبدیل زباله‌ها به محصولات با ارزش» در آیداهو که به گفته این شرکت از فناوری جدید برای تبدیل زباله‌های پلاستیکی به سوخت پاک استفاده می‌کند، در واقع زباله‌های پلاستیکی را برای سوخت کارخانه سیمان سوزانده است!

در همان سال رویترز دریافت که پروژه‌ای با حمایت شرکت  داو در هند، که قرار بود زباله‌های پلاستیکی را از رودخانه گنگ جمع‌آوری کند و از ماشین‌آلات پیشرفته برای تبدیل زباله‌ها به سوخت پاک استفاده کند، به دنبال خرابی‌های منظم تجهیزات تعطیل شده است. شرکت هندی همکار در این پروژه، تعطیلی آن را تا حدی به دلیل همه‌گیری کووید 19 اعلام کرد.

در ژوئیه سال گذشته، داو برنامه بازیافت کفش مشابهی را در مالزی، که جمعیتی بالغ بر 33 میلیون نفر دارد و از شمال با سنگاپور همسایه است، راه اندازی کرد. در تبلیغ آن پروژه، داو به برنامه کفش سنگاپور به عنوان طرحی برای موفقیت اشاره کرد. داو با یک شرکت غیرانتفاعی محلی و یک شرکت نساجی شریک شد. اما هیچ کدام به درخواست‌ها برای اظهار نظر در مورد نتایج پروژه پاسخ ندادند.

سخن پایانی

فروش وعده فناوری‌های بازیافت جدید، چه برای تبدیل کفش‌ها به زمین بازی باشد یا برای تبدیل کیسه‌های پلاستیکی به سوخت پاک، تلاشی است برای ایجاد حس امنیت کاذب در عموم مردم در مورد تاثیرات زیست‌محیطی افزایش مصرف‌گرایی مواد پلاستیکی. وقتی در تبلیغ یک کالا به مردم گفته می‌شود می‌توان این محصول را بازیافت کرد و به چیزی مفید تبدیل کرد، احتمال خرید بیشتر آن محصول وجود دارد.

جان دل، بنیانگذار The Last Beach Cleanup، یک سازمان غیرانتفاعی ایالات متحده که بر کاهش آلودگی پلاستیک متمرکز است، گفت: «شرکت‌های بزرگ پتروشیمی باید نتایج پروژه‌های سبز و پایدار خود را با همان شفافیت بخش‌های سودآور کسب و کارشان گزارش دهند.»

داو قول داد این کفش‌ها را جمع‌آوری کرده و آنها را به زمین بازی تبدیل می‌کند. اما در عوض آنها در سرتاسر کشور دیگری پیدا شدند. پس از اینکه جزئیات یافته‌های رویترز به این شرکت داده شد، واکنششان این بود: «به معنای واقعی کلمه نمی‌توان آنها را باور کرد!»

تحقیقات رویترز همچنان ادامه دارد...