نمکدان‌هایی متفاوت به شیوه کُردها +تصاویر

خبرگزاری ایسنا: اقوام ایرانی در هر منطقه‌ای که زندگی می‌کردند، در کنار دیگر دستبافته‌ها، نمکدان هم می‌بافتند که در هر منطقه‌ای، اِلمان‌ها و نمادهای بافته‌شده روی هر نمکدان با مناطق دیگر متفاوت است. موضوعی که نشان می‌دهد هنر، محدودیت ندارد و فقط یک فکر غنی است که آن را قابل ستایش می‌کند. افکار غنی که پیشینیان ایران در هر قومی آن را با اثری از جمله نمکدان‌ها، از خود باقی گذاشته‌اند.

شاید بی‌ربط نباشد خلق این همه زیبایی و تنوع نمکدان‌هایی را که در هر گوشه از ایران بافته می‌شود، به جایگاه مقدس نان و نمک در سفره‌های این سرزمین مربوط دانست. نمک به‌عنوان ماده‌ای که بدن به آن نیاز دارد، در زندگی روزمره مردم اهمیت داشته و دارد.

نمکدان‌ها، بافته‌هایی هستند که اغلب عشایر از آن استفاده می‌کردند. همچنین نمکدان‌ها برای چوپانان ابزار مهمی بودند تا نان خود را در آن بگذارند و نمکی را که برای دام نیاز دارند، با خود حمل کنند، زیرا مصرف نمک نقش مهمی در تنظیم سیستم عصبی،‌ عضلانی و دستگاه گوارش حیوانات دارد.

پرویز تناولی - مجسمه‌ساز، نقاش و پژوهشگر- در کتاب «نمکدان؛ دست‌بافته‌های عشایری و روستایی ایران» شیوه بافت و استفاده از رنگ‌های متفاوت نمکدان‌های هر منطقه ایران را بررسی کرده است. در این کتاب، درباره نمکدان‌های کردی نوشته شده است:

غرب ایران از دیرباز و از زمانی که تاریخ به یاد می‌آورد، سرزمین کردها بوده است. بیشتر تجمع کردها در سه استان آذربایجان، کردستان و کرمانشاه است. علاوه بر این مناطق، باید از کردهای دیگر مناطق که در بافتن نمکدان‌ها سهم داشته‌اند، یاد کرد.

این کردها در استان‌های قزوین، تهران و خراسان ساکن‌اند. نمکدان‌هایی که از کُردها به دست آمده، در مقایسه با جمعیتی که دارند، محدود است. این امر، بخصوص درباره کردهای مناطق غربی صدق می‌کند. کردهای شمال خراسان با وجود جمعیت کمتری که نسبت به کردهای غرب دارند، نمکدان‌های بیشتری بافته‌اند. بیشتر نمکدان‌هایی که از کردهای غرب به‌دست آمده، پرزباف است و بیشتر آن‌ها کارکردهای کرمانشاه است، در حالی که نمکدان‌های خراسان تخت‌بافی و هم پرزبافی شده‌اند.

نمونه‌ای از نمکدان‌های بافته‌شده در قرن گذشته در بیجار، طرح و نقش «هراتی» یا «ماهی درهم » را نشان می‌دهد. این طرح مربوط به طرح‌های کلاسیک فرش‌های کردستان و برخی مناطق دیگر ایران است. اگرچه این طرح روی بسیاری از فرش‌ها آمده، اما روی نمکدان، تازه و نادر است. همه عواملی که در این نمکدان به کار رفته، هماهنگ و ماهرانه است. از جمله این عوامل باید از ترکیب‌بندی منظم و متقارن گل‌ و برگ‌ها و رنگ‌های چشم‌نوازی که در آن‌ها کار شده و حاشیه باریکی که این مجموعه دلپذیر را قاب گرفته، یاد کرد. بافت این نمکدان‌ با گره متقارن (گره ترکی) انجام شده و گلیم‌بافی پشت آن زُمُخت و کلفت است.

نمکدان کردهای همدان نیز پرزبافی شده و کار کُردهای کلیایی است که بین همدان و بیجار به سر می‌برند. گلوگاه این نمکدان که تقریبا به پهنای بدنه انتخاب شده، تناسبی غیرمعمولی برای این نمکدان پدید آورده است. رنگ‌آمیزی این نمکدان نیز درخور توجه است. رنگ‌های صورتی، فیروزه‌ای، سرمه‌ای و سبز زمردی که روی زمینه طلایی آن کار شده، به آن زیبایی خاصی داده است.

نمکدان‌های کُردهای سنجابی کرمانشاه پرزباف و مثل اغلب فرش‌های این منطقه، درشت و خواب‌بلند است. طرح و رنگ‌آمیزی همه این بافته‌ها اصیل و چشم‌نواز است. باید به حاشیه‌ای که برای هر دو قسمت گلوگاه و بدنه در نظر گرفته شده و متن هر قسمت با نگاره‌های گیاه‌گونه توجه کرد. به‌کارگیری حداقل رنگ و استفاده از دو رنگ قرمز و سبز تیره و تا اندازه‌ای صورتی، از ویژگی‌های رنگ‌آمیزی آن‌هاست. فرش‌های پرزبافی‌شده کُردهای سنجابی به علت خواب نسبتا بلند آن، در نگاه اول درشت به نظر می‌آیند، اما با کمی دقت بافت کیپ و پرپشت و نسبتا ظریف آن‌ها مشخص می‌شود. طرح و ترکیب‌بندی این نمکدان از ترکیب‌بندی‌های رایج بین کُردهای سنجابی است.

نمکدان‌های کردهای اطراف سنندج با «بته مکرر» که از نقشه‌های مورد علاقه این منطقه است، منقش شده است.

واحد اصلی ترکیب‌بندی نمکدان‌های کرمانشاه، لوزی است که در ترکیب‌بندی‌های «لوزی در لوزی» به گونه‌های مختلف کار شده است. اگرچه طرح‌های همگونی دارند، اما یک ساختار ندارند. پیچ‌بافی آن‌ها متفاوت است، برخی بافت برجسته با پود معلق اضافی دارند که علاوه بر کُردها، بین شاهسون‌ها و بسیاری دیگر از عشایر ایران نیز رواج دارد. نمکدان‌هایی با بافت پود اضافی، گُل‌برجسته بین کُردهای عراق و ترکیه و دیگر طوایف کُرد از جمله کُردهای جاف کردستان و دسته‌هایی از شاهسون‌های مُغان نیز دیده شده است.

نمونه نمکدان‌های بافته‌شده کردهای مافی که در شمال قزوین مستقر هستند، پیچ‌بافی و پرزبافی دارند. ترکیب این دو بافت بیش از هر کجای دیگر، در نمکدان‌ها و خورجین‌های لُری مرسوم است، اما در برخی بافته‌های کردی از جمله کردهای شمال قزوین هم به کار می‌رود. اگرچه تعداد قابل توجهی از خورجین‌های کردی شمال قزوین با این بافت کار شده، اما تا کنون فقط یکی - دو نمکدان با این بافت از آن‌ها به‌دست آمده است.

کردهای شمال خراسان نیز در کنار بافت سفره کردی،‌ نمکدان هم می‌بافتند. این کردها را شاه‌عباس اول از آذربایجان به خراسان کوچاند تا از حملات ازبک‌ها جلوگیری کنند. اگرچه آن‌ها بسیاری از ویژگی‌های بافندگی خود را حفظ کرده‌اند، اما از همسایگان خود نیز تاثیر گرفته‌اند. روی اغلب نمکدان‌های بافته‌شده توسط این کردها، پرزبافی با گره متقارن است و پشت‌شان گلیم‌بافی نسبتا ظریفی دارد. تعداد نمکدان‌های پرزباف در مقایسه با نمکدان‌های پیچ‌باف بین کُردهای خراسان بسیار اندک است.

کردهای قوچان در بافت نمکدان‌ها از نخ پنبه استفاده می‌کردند که جلا و رونق بیشتری به کارشان می‌داد. آن‌ها همچنین از پیچ‌باف معکوس با پود اضافی استفاده می‌کردند. این نوع بافت در بین کردهای خراسان رواج کامل دارد و فرق آن با پیچ‌باف معمولی در این است که پشت بافت روی آن محسوب می‌شود. طرح ستاره خرچنگی بین کردهای خراسان رواج بسیار دارد و انواع آن روی بافته‌های‌شان دیده می‌شود.

نمکدان گلیمی بین کردهای خراسان رواجی ندارد، بلکه ترکیب گلیم و پود اضافی برجسته یا پود جایگزین که به آن «پالاس» می‌گویند، مرسوم است.