چیلله بزرگ و کوچک افسانه‌ای در آذربایجان

خبرگزاری مهر: اسد بابایی-آیتک اسماعیل زاده، نفس های پاییز به شمار افتاده و آخرین دقایق آذرماه را ورق می زنیم امشب، شب آغاز زمستان است شبی که دو قدم مانده به رقصیدن برف یک نفس مانده به سرما و یخ که به زودی حریر سفید برف روی برگ های رنگارنگ را خواهد پوشاند.

شبی که طولانی ترین شب سال فارغ از پیچ و خم زندگی یکدیگر را به شنیدن خاطرات خوب میهمان کنند و از پند ها و تجربه های ارزشمند پدربزرگ و مادربزرگ بهره ببرند یلدا فرصتی است برای باهم بودن و دیدن عزیزان که در آخرین شب پاییز و طولانی ترین و تاریک ترین شب سال تا پاسی از شب بیدار مانده و از در کنار هم بودن لذت ببریم.

یلدا آخرین روز پاییزی به زمان بین غروب آفتاب تا طلوع آن در نخستین روز زمستان گفته می شود این شب در نیمکره شمالی مصادف با انقلاب زمستانی است به همین دلیل است که بعد آن طول روز بیش تر و طول شب می شود.

یلدا و جشن هایی که در این روز برگزار می شود یک سنت باستانی است و از زمان های گذشته تا به امروز در میان مردم مرسوم بوده و جز آیین چند هزار ساله فرهنگ ما ایرانیان است.

مردم آذربایجان هم برای زنده نگه داشتن این شب بیاد ماندنی و برای استقبال از نخستین روز سردترین فصل سال را طبق آداب و روسوم خود جشنی را برپا می کنند. اکثر مردم آذربایجان در شب یلدا چیلله قارپیزی می خورند که آذربایجانی معتقدند که با خوردن هندوانه در شب یلدا اصلا سرمای زمستان را حس نمی کنند.

شب یلدا در آذربایجان شرقی به چله گجه سی معروف و دارای پیشینه دیرینه ای است آذربایجانی ها در این شب برنج و مرغ در سفره های خود چیده و سپس بعد از شام نیز از تنقلات شامل لبو، باقلا، سنجد، انواع میوه، هندوانه که نگین ای سفره است و خربزه میل می کنند و در شب نشینی های طولانی شرکت کرده و شب خاطره انگیزی را در طولانی ترین شب سال برای خانواده های خود فراهم می کنند همچنین گرفتن فال حافظ، بیان لطیفه و خاطره و بازی های دسته جمعی از سرگرمی های شب یلدا برای آذربایجانی ها به شمار می رود.

فلسفه کرسی و دور هم نشینی شب چله

بهروز خاماچی در گفتگو با مهر می گوید:در ایام گذشته همه افراد خانواده در این شب طولانی در دور کرسی جمع می شدند که کرسی مرکب از یک میز چوبی ، منقل و لحاف بود که زغال درون منقل گذاشته و گرمای این زغال ها باعث گرم شدن زیر لحاف شده و افراد فامیل را کنار هم جمع می کرد.

پژوهشگر و استاد تاریخ سنن آذربایجان افزود:بعد شروع به نقل روایات و «تاپماجالار» (معماها) و «بایاتیلار» (دوبیتی‌های آذری) کرده و خوردن هندوانه به عنوان اصلی ترین میوه این شب بود که گاها هندوانه را در مطباخ یا انبار یا زیر زمین نگهداری می کردند.

خونچا یا چیلله لیق؛ تحفه ای زیبا در آذربایجان

خونچا یا چیلله لیق به هدایا و تحفه های اطلاق می شود که خانواده تازه داماد برای عروس که نامزد است می فرستند که قدیم شامل پارچه های رنگارنگ، البسه، هندوانه، انار و شیرینی بود که الان این رسم به قوت خود باقی است ولی تحفه خانواده ها با توجه به تمکن مالی تغییر کرده و اکثرا شامل لباسهای زمستانی و زیورآلات و انواع میوه های بعضا خارجی شده است.

چیلله بزرگ و کوچک افسانه ای در آذربایجان

شب یلدا در آذربایجان شرقی به واسطه افسانه‌هایی که در مورد برادران چیلله وجود دارد و این شب که طولانی‌ترین شب سال است، شروع چیلله‌ی بزرگ محسوب می‌شود.

در افسانه های کهن آزربایجان، دو چیلله وجود دارد که چیلله‌ی بزرگ همزمان با شب یلدا آغاز می‌شود و چهل روز طول می کشد. مطابق افسانه‌های کهن، پیرزنی کە در فولکلور آزربایجان "قاری ننه" (مادربزرگ پیر) خوانده می‌شود، دو پسر دارد که نام یکی "بؤیوک چیلله" یا چیلله‌ی بزرگ است و پسر کوچکتر، نام "بالا چیلله" را بر خود دارد و عمرش بیست روز است. از ابتدای شب یلدا چیلله‌ی بزرگ آغاز شده و تا ۴۰ روز ادامه می یابد و بعد از آن چیلله کوچک می آید و تا اول بهار ادامه می یابد.

برای تهیه گزارش از وضعیت بازار به خیابان می روم خوشبختانه امسال هندوانه زیاد است و چندان گران نشده است با یک فروشنده هندوانه در خیابان گجیل تبریز سر صبحت را باز می کنم او می گوید اسم رحیم است و از بچگی میوه فروش هستم از او در خصوص وضعیت قیمت هندوانه سوال می کنم آقا رحیم با اشاره به هندوانه های ویترین مغازه اش می گوید قیمت متغیر است از هزار تومان تا دو هزار و پانصد تومان هندوانه داریم.

رحیم حسین زاده با اشاره به قیمت هندوانه در بازار تبریز می گوید امسال قیمت هندوانه زیادگران نیست و در میدان تره بار و خشکبار به وفور وجود داشت و فکر نمی کنیم بازار سیاه مثل بعضی سالهای قبل بوجود آید.

با پدربزرگی که در حال خریدن هندوانه از رحیم آقا است و چهره اش در روز آخر پاییز موجی از شادی و خوش حالی را نمایان می کند به صبحت می نشینم: او خودش را محمد نقی زاده معروف می کند که باز نشسته فرهنگی است و دارای ۴ فرزند که دوتا از فرزندش دختر و دوتا پسر بوده و دارای ۷ نوه است.

نقی زاده می گوید:شب یلدا و دور هم جمع شدن در این شب یک ریشه قدیمی و باستانی دارد و چله و جشن هایی که در این شب برپا می شود یک سنت باستانی دارد که توسط مردم روزگاران گذشته صورت گرفته است.

این پدربزرگ دلیل برپایی جشن چله را بیانگر رهایی از بیدادگری عنوان کرده و افزود: ایرانیان در زمان های قدیم شادی و نشاط را از محبت های خدایی می پنداشتند بنابراین این شب را جشن را برپا می کنند تا پیروزی بر نیکی و بدی، روشنایی بر تاریکی را به نمایش بگذراند.

وی ادامه داد: در زمان های قدیم چون شب های زمستان طولانی بود و وسایل ارتباط جمعی نبود مردم برای اینکه حوصله شان سر نرود دور هم جمع می شدند و خاطراتی را تعریف می کردند اما بلند ترین شبی که با آن برخورد می کنیم ۳۰ آذرماه بود بنابراین این شب را به صورت ویژه یک نکوداشتی را می گرفتند تا اینکه کم کم این باب به عنوان طولانی ترین شب در طی سال بین مردم اهمیت پیدا کرد.

مادربزرگی هم در که در حال خریدن میوه است درگفتگو با خبرنگار مهر به جزییات شب یلدا اشاره می کند ومی گوید: در این روز افراد فامیل بنا به رسم دیرینه به خانه ریش سفید فرد فامیل می روند و با تکاندن برف ها با آرامش در بخش کرسی فرو می رفتند و بر سر یک سفره که خوردنی های متنوع مخصوص این شب را چیده و در کنار هم می خورند.

فریبا نوری زاده می گوید: آذربایجانی ها نزدیک به چند هزار سال است که شب یلدا را که آخرین روز پاییز و دراز ترین و تاریک ترین شب سال است تا سپیده دم بیدار می مانند و در کنار یکدیگر خود راسرگرم می کنند تا اندوه غیبت خورشید و تاریکی و سردی روحیه آنان را تغعیف نکند و زمانی که آسمان روشن می شود به رختخواب می روند.

وی می افزاید: در بیشتر شهر ها و روستاهای آذربایجان رسم بر این است که جوانان به نامزد های خود در این شب خونچا می فرستند که محتویات خونچا عبارتند از لباس، هندوانه، انار، میوه است و فردای این شب مادر عروس تمامی آن ها را دراتاق چیده و چندین نفر از فامیل را برای صرف شیرینی و دیدن خونچه عروس دعوت می کند.

این مادر بزرگ ادامه می دهد: در این شب علاوه بر فرستادن سهم چله برای نو عروس در نخستین سال ازدواج زوج های تبریزی پدر عروس قبل از غروب آفتاب سهم دختر و دامادش را که شامل هندوانه، میوه، شیرینی، چادری، پیراهن و .... است به منزل آن ها می فرستد.