چوب حراج بر هویت ملی

روزنامه آرمان امروز- رامین علیزاده: یکی از جلوه‌های آثار و ابنیه تاریخی، خانه‌های تاریخی است. خانه‌های تاریخی تهران یکی از عوامل هویت بخش شهر و مردمان آن است. در ماه‌های اخیر شاهد تخریب‌های آشکار و شبانه این بخش از هویت تهران بودیم که اعتراض سازمان میراث فرهنگی، مردم و رسانه‌ها را در پی داشته است. نکته جالب در این زمینه این است که خانه‌هایی با وجود ثبت در فهرست میراث فرهنگی با خاک یکسان شده‌اند. این درحالی است که حدود هزار خانه از دو هزار و ۳۰۰ خانه تاریخی شناسایی شده در ۱۵ سال اخیر هنوز ثبت ملی نشده اند. در حالی که آثار تاریخی ایران عمدتا با آثار تاریخی شهرهایی مانند شیراز، اصفهان، تبریز، همدان، گلستان و... شناخته می‌شوند، اما تهران نیز دارای آثار و بناهای تاریخی مهمی است. تاریخ سکونت در تهران قدمتی حدود پنج هزار ساله دارد. می‌توان از محله مولوی به عنوان یکی از قدیمی ترین محله‌های آن نام برد. این شهر که یکی از روستاهای ری محسوب می‌شد در سال ۱۲۰۰ هجری قمری برابر با به تخت نشستن آغا محمدخان قاجار به عنوان پایتخت ایران برگزیده شده است. از میان آثار تاریخی موجود در تهران می‌توان به کاخ‌ها، آسیاب‌ها، برج‌ها، کلیساها و مدارس تاریخی اشاره کرد. کاخ موزه‌های سعد آباد و نیاوران در شمال، تپه سیاب و تپه مرتضی گرد در جنوب، چهارسوق چوبی و چهارسوق بزرگ بازار تهران در مرکز، عمارت ارباب هرمز در شرق و باغ اربابی خوردین و قنات خوردین در غرب نشان دهنده غنای تهران در زمینه آثار و بناهای تاریخی است. یکی از منابع مهم تاریخی در تهران، خانه‌های تاریخی موجود در آن است که می‌توان به خانه تاریخی حسام لشکر که از آثار دوره قاجار است و قدمتی حدود صد سال دارد، اشاره کرد. این خانه در محدوده بازار تهران و خیابان خیام واقع شده است. همچنین خانه نصیرالدوله آصفی که یکی از شاهکار‌های عناصر معماری و تزئینی قاجاریه است، در این زمینه قابل توجه است. این خانه که در محله سیروس تهران واقع شده دارای مالکیت شخصی است و در سال ۱۳۸۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. بنای دیگری تحت عنوان خانه شقاقی یا خانه کوشک در تهران وجود دارد که ابتدا منزل مسکونی خانواده شقاقی بود و بعد‌ها به صورت یکی از مراکز آموزشی سازمان میراث فرهنگی درآمد. این بنا که در خیابان کوشک واقع شده مربوط به اواخر دوره قاجار است. همچنین می‌توان به خانه اتحادیه، خانه امین الضرب، عمارت فاضل عراقی و بسیاری از این نام‌ها اشاره کرد. آنچه گفته شد تنها یک روی سکه بود؛ بر اساس آمار ارائه شده از سوی یکی از مسئولان میراث فرهنگی در ۱۵ سال اخیر حدود دو هزار و ۳۰۰ خانه تاریخی در تهران شناسایی شده که فقط ۵۰۰ خانه در فهرست میراث فرهنگی به ثبت رسیده است. حدود ۸۰۰ خانه به کلی ویران و با خاک یکسان شده است. بنابراین تکلیف هزار خانه تاریخی در تهران نامعلوم است که ممکن است سرنوشتی مانند ۸۰۰ خانه تخریب‌شده داشته باشند. خانه تاریخی پناهی پس از کشمکش‌های فراوان کمیته امداد و میراث فرهنگی جان سالم به در برد اما خانه تاریخی حبیب‌ا... کهنی همزمان با بزرگداشت معمار آن ویران شد. ساختمان موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی واقع در خیابان ولیعصر که معمار آن نظام عامری تنها شاگرد ایرانی فرانک لوید رایت مشهورترین معمار آمریکا بود و همچنین خانه تاریخی ماوثاله واقع در خیابان جمهوری که به نام خانم ماوثاله مالک آن نام گذاری شده با وجود مخالفت‌های سازمان میراث فرهنگی و رسانه‌ها در مدت اخیر به بهانه‌های مختلف تخریب شدند. اما تخریب خانه ای که بیش از سایرین صدا کرد مربوط به خانه تاریخی ملک توران همسر سوم رضا شاه پهلوی بود که در محله زعفرانیه واقع شده است. این خانه در دو مرحله مورد تخریب قرار گرفت، طوری‌که ابتدا آسیبی ۲۰ درصدی دید که با دخالت میراث فرهنگی به صورت موقت جان سالم به در برد و ثبت اضطراری شد، اما در یک اقدام شبانه زیر هجوم لودر‌ها با خاک یکسان و کاملا تخریب شد. در پی این تخریب سازمان نظام مهندسی استان تهران با انتشار بیانیه ای اعلام کرد که اگر احیای بناها با تغییر کاربری مناسب صورت گیرد، بی تردید می‌توان اذعان داشت که حفظ و احیای بناهای تاریخی نه تنها تهدید محسوب نمی‌شود بلکه از منظر معنوی، هنری، معماری، تاریخی و البته اقتصادی فرصت مناسبی برای کشور محسوب شده و این تازه نقطه شروع است. بجاست میراث فرهنگی برای توسعه فرهنگی عمل کرده و این امر محقق نمی‌شود مگر با نگاهی تخصصی به این آثار. مسئولان امور شهری باید بدانند با اهمیت دادن به آثار و بناهای تاریخی راه رسیدن به اقتصاد مقاومتی نیز هموار خواهد شد. از سوی دیگر روابط عمومی کمیته امداد مدعی این بود که خانه تاريخي توران در طول سال‌هاي گذشته به‌عنوان لكه فرهنگي در فهرست آثار ملي يا داراي ارزش ثبت نشده است و هيچ‌گونه مراجعه‌اي نيز تا بعدازظهر روز تخريب ساختمان براي بررسي وضعيت ملك مورد نظر به عمل نيامد و عمليات ساختماني اجراي پروژه ساختماني در ملك مورد نظر با كسب تمامي مجوزهاي قانوني و پرداخت هزينه‌ها صورت گرفت و مجوز تخريب ملك نيز دريافت شد. اين در حالي است كه فرهاد نظري مدير دفتر ثبت آثار تاريخي و فرهنگي پيش‌تر به خبرگزاري‌ها گفته بود كه اقدام كميته امداد امام خميني (ره) در تخريب خانه تاريخي توران تخلف محرز است و مالك بايد عين به عين بنا را از نو بسازد و هيچ مجوزي براي ايجاد ساختمان به كميته امداد امام خميني (ره) داده نمي‌شود. مسئولیت در برابر خانه‌های تاریخی قائم مقام سابق سازمان میراث فرهنگی در گفت‌وگو با «آرمان امروز» می‌گوید: بناهای تاریخی مانند پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌های خانواده هستند و همه ما در قبال آنها مسئولیم. در هر کشوری مردم و همه دستگاه‌ها در قبال آثار و بناهای تاریخی وظایفی دارند. سازمان عمران و بهسازی مسکن، سازمان میراث فرهنگی و مجلس هر کدام مسئولیت‌هایی دارند. قوه قضائیه مسئولیت دارد به لحاظ حقوقی تمام امکانات نگهداری از این بناها را فراهم کند. این بعد از مسائل به گردشگری و بازدیدکنندگان ربطی ندارد و نیازمند اهتمام داخلی از سوی مردم و مسئولان مربوطه است، چون این آثار سند هویت و سبک زندگی پدران ماست. مهدی حجت با اشاره به اینکه دولت در این زمینه نقش کاتالیزور دارد، می‌افزاید: اصل مردم هستند که باید برای حفظ خانه‌های تاریخی تلاش کنند، اما میراث فرهنگی باید مردم را در مورد حفظ این آثار توجیه کند. همچنین باید از طریق رایزنی با مجلس امکانات مورد نیاز را تدارک ببیند. این کارشناس میراث فرهنگی لزوم حفظ خانه‌های تاریخی را چنین شرح می‌دهد که سبک زندگی هر سرزمینی متناسب با آن اقلیم است و ما باید در این زمینه از پدرانمان بیاموزیم. سبک زندگی گذشتگان ما با توجه به منابع طبیعی هر منطقه بوده است. برای مثال بهترین نقاشان ایرانی اهل کاشان هستند و با اندک امکاناتی که طبیعت در اختیارشان گذاشته بهترین بهره وری و بازدهی را داشته اند و ما باید از دل همین آثار و ابنیه تاریخی به استمرار فرهنگی مناسبی دست یابیم. بودجه و امکانات برای خانه‌های ثبتی او در مورد اینکه بعضی خانه‌های تاریخی با وجود ثبت در فهرست میراث فرهنگی تخریب شده اند، عنوان می‌کند: آن دسته از خانه‌های تاریخی که ثبت شده اند استحقاق این را دارند که امکانات و بودجه ای برای آنها در نظر گرفته شود تا بتوان آنها را حفظ و مرمت کرد، اما ما شاهد تخریب آنها برای کسب سود هستیم. بخش خصوصی باید با نگاه فرهنگی با این بناها مواجه شود تا از این راه سودی هم کسب کند، اما نگاه به این آثار فقط از جنبه کسب سود است. همان‌طور که در حوزه سلامت و آموزش و پرورش بودجه‌های مناسبی تخصیص داده می‌شود دولت باید برای حفظ این آثار نیز بودجه ای مناسب در نظر بگیرد. میراث فرهنگی وظیفه دارد دولت را در اهمیت حفظ این آثار توجیه کند. همچنین تسهیلاتی مثل تخفیف‌های مالیاتی و قبوض آب و برق و گاز برای مالکان شخصی مورد نیاز است تا آنها نیز در حفظ این بناها که سند هویت ما هستند، تشویق شوند. حجت خاطر نشان می‌کند: عملکرد سازمان میراث فرهنگی در یکی دو دهه اخیر بسیار کمرنگ شده و برای درآمدزایی بوده است که قصد دارد بدون تلاش در راستای حفظ و مرمت این ابنیه کسب سود کند.