زوال یک دریاچه؛ نفس‌های آخر نگین ارومیه

اگر چه پیش‌تر گزارش‌هایی مبنی بر احتمال مرگ دریاچه ارومیه و همچنین انتشار نتایج پژوهشی در دانشگاه شریف که از نزدیک‌بودن نابودی همیشگی این ریه تنفسی شمال غرب کشور حکایت داشت، مسوولان دولت کنونی از عزم خود برای مقابله با این روند سخن گفتند، اما حالا روایت یک مسوول مرتبط در صداوسیمای ایران حرف دیگری دارد؛ این سخنان را دبیر کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه مطرح کرد و گفت که «آخرین وضعیت دریاچه از لحاظ مساحت آن تقریبا ۶۰۶ کیلومتر مربع، از نظر حجم آب ۵۸۰ میلیون متر مکعب و از نظر تراز هم ۱۲۶۹، ۸۰ است.» 

او اگر چه علاقه‌ای به تفسیر و مقایسه این اعداد با ماه‌ها و سال‌های پیشین نداشت و حتی مدعی بود که شرایط دریاچه بهتر شده، اما بررسی‌ها نشان می‌دهد که شرایط حتی از پیش‌بینی پژوهش‌ها هم حالا بدتر شده است. این سخنان درحالی است که پیش‌تر و نیمه نخست شهریور امسال رییس سازمان محیط‌زیست در حاشیه یک نمایشگاه گفته‌بود که این دولت اجازه مرگ دریاچه را نمی‌دهد و حتی اشاره‌ای به برنامه‌های خود و دولت برای پیشگیری از مرگ دریاچه هم داشت.  

وعده حجم یک میلیارد مترمکعبی از سوی سلاجقه در پاییز

نیمه نخست شهریور همین امسال و در روز‌هایی که سخن از احتمال مرگ دریاچه ارومیه تا پایان شهریور مطرح بود، «علی سلاجقه» رییس سازمان حفاظت محیط‌زیست در حاشیه بازدید از نمایشگاه دستاورد‌های دولت، به چند پرسش خبرنگار «اعتماد» پاسخ داد.

او در آن روز یعنی ششم شهریور در پاسخ به پرسشی درباره شرایط کنونی دریاچه و برنامه دولت و سازمان محیط‌زیست برای حفظ همین حداقل‌های کنونی دریاچه به «اعتماد» گفته بود: «ستاد ملی احیای دریاچه ارومیه دیروز با حضور معاون محترم رییس‌جمهوری تشکیل شد و تصمیم‌های مهمی برای حفظ دریاچه گرفته شد. الان حجم دریاچه حدود ۷۰۰ میلیون مترمکعب است که قرار شد با توجه به اینکه میزان مصرف آب کشاورزی کم می‌شود؛ از لحاظ استفاده آب، تا پایان شهریور حقابه‌ها از چند سد و تصفیه‌خانه تبریز رها شود و به یک میلیارد و خرده‌ای برسد، پس از آن هم که بارش‌های پاییزی از راه می‌رسد و شرایط دریاچه بهتر خواهد شد، دولت اجازه خشک‌شدن دریاچه را نمی‌دهد.»

نکته مهم این بخش از سخنان سلاجقه همین وعده رساندن حجم دریاچه به حدود یک میلیاردمتر‌مکعبی است که بررسی‌های ساده و همچنان روایت مسوولان مرتبط نشان می‌دهد نه تنها این وعده تاکنون محقق نشده که حتی شرایط هم بدتر شده است؛ موضوعی که در ادامه بیشتر به آن پرداخته می‌شود، اما پیش از آن نگاهی به پاسخ سلاجقه درباره برنامه سازمان او در حالت کلی دولت سیزدهم برای حفظ دریاچه داشته باشیم. او در همان روز در پاسخ به پرسش خبرنگار «اعتماد» درباره بحث سد‌های تازه و انتقاد کارشناسان و فعالان محیط‌زیست از ساخت چنین سد‌هایی هم گفت که قرار نیست سد تازه‌ای ساخته شود: «الان سد چپرآباد در حال بهره‌برداری است و حقابه هم به دریاچه می‌رسد. این سد پروژه‌ای تازه نیست و حالا به بهره‌برداری رسیده است. پروژ‌ه‌های سخت‌افزاری از قبل بوده و هیچ پرو‌ژه سخت‌افزاری دیگر اضافه نمی‌شود و بحث پروژه‌های نرم‌افزاری و مدیریتی است که با هدف حفظ دریاچه پیش خواهد رفت.» پیش از بررسی اعداد رسمی تازه مطرح‌شده از سوی مسوولان، اما خوب است گریزی به شرایط آن روز‌های دریاچه و همچنین پیش‌بینی‌های مطرح‌شده در گزارش تابستان امسال روزنامه «اعتماد» داشته باشیم.

نتایج و پیش‌بینی‌های پژوهشی که عملی شد

اواخر تیر امسال روزنامه «اعتماد» در گزارشی نتایج پژوهشی را منتشر کرد که با هدف ارایه داده‌های قابل اتکا نسبت به روند تغییرات دریاچه ارومیه طی سال‌های اخیر و پیش‌بینی وضعیت دریاچه ارومیه در پایان سال آبی جاری (شهریور ۱۴۰۲) از سوی طرح تحقیقاتی دریاچه ارومیه و همکاری مرکز سنجش از دور دانشگاه صنعتی شریف تهیه شده‌بود. یکی از مهم‌ترین نتایج آن پژوهش اطلاعاتی درباره تراز دریاچه ارومیه بود که می‌گفت این عدد به پایین‌ترین مقدار آن در ۶۰ سال گذشته رسیده است.

پژوهشگران آن بررسی البته در گزارش خود نوشتند که با توجه به انتشارنیافتن داده‎های زمینی ثبت تراز دریاچه ارومیه در یک سال اخیر، با بهره‌گیری از تراز‌های برداشت‌شده زمینی در سنوات قبل و داشتن مساحت معادل آن‌ها و یافتن مساحت دریاچه ارومیه در تاریخ مدنظر در بازه سال‌های ۱۳۹۲ تا ۱۴۰۱ که با استفاده از سنجش از دور گردآوری شدند، ترسیم نمودار تراز دریاچه ممکن شد. آن‌ها همچنین در گزارش خود نوشتند که همبستگی قابل قبول نتایج با داده‌های زمینی تا سال ۱۴۰۱ نمایانگر صحت الگوریتم پیاده‌سازی شده و قابلیت اعتماد به تراز محاسبه شده برای سیزدهم خرداد ۱۴۰۲ است. اما با لحاظ کردن چنین جزییاتی، نتیجه دقیقا چه می‌گفت؟ یکی از نتایج مهم می‌گوید که «تراز دریاچه ارومیه در ۱۳ خرداد ۱۴۰۲ کمترین تراز ثبت‌شده در این روز برای دریاچه ارومیه از سال ۱۳۴۳ تاکنون بوده است.»

به عبارت ساده‌تر، نخستین نکته گزارش از رسیدن تراز این دریاچه به پایین‌ترین عدد در ۶۰ سال گذشته حکایت داشت؛ حتی پایین‌تر از روز‌هایی که عملا اعلام شده‌بود این دریاچه درحال مرگ است و هنوز ستاد احیا و نجات دریاچه هم شکل نگرفته بود. بخش مهم دیگر نتایج آن پژوهش هم به موضوع حجم دریاچه می‌پرداخت که دراین مولفه هم نتایج از یک بحران بزرگ حکایت داشت؛ گراف مرتبط با این بخش می‌گفت که حجم دریاچه ارومیه به پایین‌ترین مقدار خود در یک دهه گذشته رسیده و حتی از سال ۹۴ هم کمتر است.

گزارش می‌گفت «تا پیش از سال جاری کمترین میزان حجم ثبت شده آب برای خردادماه در دریاچه ارومیه مربوط به سال ۱۳۹۴ بوده است، ولیکن با توجه به‌شدت افت تراز دریاچه ارومیه در دوسال اخیر، حجم کنونی آب داخل دریاچه ارومیه کمتر از میزان آن در تاریخ مشابه سال ۱۳۹۴ شده است.» خلاصه نتایج آن بررسی را، اما می‌توان در این دو نکته اساسی خلاصه کرد: «۱- بنا بر روند افت تراز دریاچه ارومیه در فصل تابستان، تراز آب دریاچه ارومیه در پایان شهریور سال آبی جاری به عدد بین ۱۲۶۹.۸۰ تا ۱۲۶۹.۹۰ متر از سطح دریا‌های آزاد خواهد رسید. ۲- پیش‌بینی انجام شده برای محدوده قرارگیری تراز دریاچه ارومیه در پایان شهریور ۱۴۰۲، بیانگر ثبت کمترین میزان تراز این دریاچه در ۶۰ سال گذشته خواهد بود.»

علاوه‌براین توضیحات «عیسی کلانتری» رییس پیشین سازمان محیط‌زیست هم درگفت‌وگو با «اعتماد» نکات دیگری از شرایط این دریاچه را آشکار می‌کند.

او که از سال ۱۳۹۲ تا اواخر تیر پارسال مدیر اجرایی ستاد احیای دریاچه ارومیه بود و یکی از آگاه‌ترین کارشناسان نسبت به اعداد و ارقام مرتبط به این دریاچه است، در این‌باره به «اعتماد» گفته بود: «در دو سال گذشته یعنی ر‌وز‌هایی که دولت جدید سر کار آمده است، ارتفاع دریاچه ۹۷ سانتی‌متر پایین آمده است. دو سال پیش دریاچه ارومیه ۳، ۹۳ میلیارد مترمکعب آب داشت، اما الان حجم آب آن به ۷۰۰ میلیون مترمکعب رسیده است. علاوه‌براین سطح آب دریاچه دو سال پیش در همین موقع ۳۱۰۰ کیلومتر مربع بوده و الان به۹۲۰ کیلومترمربع رسیده است؛ یعنی با این حساب تا پایان تابستان در دریاچه آبی نخواهد بود و دریاچه احتمالا تبدیل به باتلاق خواهد شد.» درباره اعداد و ارقام مرتبط با دریاچه ارومیه، سخنان معاون محیط‌زیست و واکنشش به گزارش «اعتماد» هم نکات مهمی را افشا می‌کند.

اواخر تیر امسال «مجتبی ذوالجودی» معاون محیط‌زیست دریایی و تالاب‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست که با «ایلنا» سخن می‌گفت، ضمن تایید کاهش ۰.۹۷ میلیارد متر مکعبی حجم آب دریاچه، در توضیح دلیل این کاهش هم گفت: «باتوجه به افزایش شدت تبخیر در ماه‌های گرم سال که غالبا تا اواخر مهرماه ادامه خواهد یافت، پیش‌بینی می‌شود با ادامه روند کنونی تبخیر آب از سطح دریاچه، تراز دریاچه ارومیه در ماه‌های آتی کاهش یابد و به کمتر از ۱۲۷۰ متر برسد.» رسیدن تراز دریاچه به عدد ۱۲۷۰ متر یکی از اعداد منتشر شده در گزارش «اعتماد» بود که از زبان معاون سازمان محیط زیست هم تکرار شده است.

او همچنین درباره مساحت و حجم آب این دریاچه هم گفته بود: «براساس تصاویر ماهواره‌ای لندست، مساحت عرصه آبی دریاچه ارومیه در این سطح تراز برابر یک‌هزار کیلومتر مربع است که نسبت به زمان مشابه در سال گذشته ۸۰۱ کیلومتر مربع کاهش یافته است. همچنین حجم آب در وضعیت فعلی دریاچه ارومیه براساس اعلام شرکت آب‌منطقه‌ای استان آذربایجان غربی، ۱.۳۶ میلیارد مترمکعب برآورد شده که این حجم نیز نسبت به زمان مشابه در سال گذشته حدود ۰.۹۷ میلیارد متر مکعب کمتر شده است.» با این اعداد و ارقام درباره تراز و حجم دریاچه و همچنین پیش‌بینی‌ها درباره پاییز امسال حالا سراغ اعداد تازه برویم؛ سخنان دبیر کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه آن هم در یک برنامه تلویزیونی.

براساس سخنان دبیر کارگروه نجات دریاچه، حجم دریاچه ارومیه به نصف رسیده است

بررسی اعداد اعلام‌شده از زبان مسوولان و گریز به موارد پیش‌تر مطرح‌شده برای درک اهمیت اعداد تازه اعلام‌شده است؛ دبیر کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه که هفته پیش به برنامه «تهران بیست» تلویزیون رفته بود، در بخشی از سخنان خود اعدادی اعلام کرد که در نوع خود حیرت‌آور است و از کاهش شدید حجم دریاچه ارومیه حکایت دارد.

پیش از پرداختن به این اعداد خوب است یادآوری کنیم که پیش‌تر سلاجقه به «اعتماد» گفته‌بود که حجم دریاچه به یک میلیارد مترمکعب در اوایل مهر خواهد رسید و معاون او هم حجم دریاچه را ۱.۳۶ میلیارد متر مکعب اعلام کرده بود، اما حالا مسوول اصلی مرتبط با این پروژه حجم دریاچه را حدود ۵۰۰ میلیون متر مکعب عنوان می‌کند. «محمد صادق معتمدیان» دبیر کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه و استاندار آذربایجان غربی هفته پیش در یک برنامه تلویزیونی درباره وضعیت دریاچه ارومیه گفت: «آخرین وضعیت دریاچه از لحاظ مساحت آن تقریبا ۶۰۶ کیلومتر مربع، از نظر حجم آب ۵۸۰ میلیون متر مکعب و از نظر تراز هم۱۲۶۹، ۸۰ است. در واقع در پایین‌ترین سطح تراز خود قرار دارد. بارش‌هایی که در چند روز اخیر رخ داده است، شرایط را کمی متفاوت کرده است. امیدواریم با تکمیل برنامه‌های سخت‌افزاری و شرایط اقلیمی مناسبی هم که داریم منجر به بهبود وضعیت دریاچه شود. در شرایط فعلی با توجه به عقبه آن وضعیت مناسبی نیست. با مجموعه برنامه‌های در نظر گرفته شده قطعا شرایط بهتر خواهد شد.»

همین چند جمله به خوبی شرایط بحرانی این دریاچه را به استناد آمار و ارقام روایت می‌کند و به عبارتی ساده شرایط از آن‌چه پیش‌بینی می‌شد حتی بدتر شده و دریاچه رسما به نفس‌های آخر رسیده است. بخش دیگر سخنان معتمدیان، اما امیدواری‌های او به آینده و کاهش مصرف آب در حوزه کشاورزی است: «متاسفانه زمانی که ما مشغول به کار‌های سخت‌افزاری بودیم توجهی به حوزه نرم‌افزاری و کشاورزی نشده است. تقریبا در ۱۵، ۱۶ سال گذشته بیش از ۱۴۰ هزار هکتار اراضی ما در بخش کشاورزی توسعه پیدا کرد یا اراضی دیم به آبی تبدیل شده یا اراضی ملی بوده که به دلیل عدم نظارت تبدیل به باغات یا اراضی کشت و زراعت تبدیل به باغات شده است. در مجموع شاید بیش از ۱.۵ میلیارد متر مکعب، آب مازاد در حوضه آبریز تحویل داده شده است، در حالی که ما باید مدیریت مصرف و تغییر الگو داشته باشیم. ۱.۵ میلیارد آب مازاد هم اضافه شده که بخشی از مشکلات امروز ناشی از همین موضوع است.»

او در این باره ادامه داد: «تقریبا ۹۰ درصد از بخش اصلی مصرف‌کننده‌های ما در بخش کشاورزی است. طی بررسی‌های صورت گرفته در این استان وجود سه محصول در آذربایجان غربی تقریبا ۵۷ درصد از آب تولیدی استان را مصرف می‌کند. سیب ۱۷ درصد، یونجه ۳۲ درصد و مابقی هم مربوط به چغندرقند است. در تولید سیب رتبه اول، یونجه رتبه دوم و چغندر هم رتبه اول کشوری را داریم. به جای اینکه به سمت اصلاح الگوی کشت برویم و این موضوع را مدیریت کنیم، مصارف کشاورزی را به سمت تولید محصولات پر آب دِه هم بردیم.» این سخنان البته تازه نیست و پیش‌تر هم بار‌ها ازسوی کارشناسان و در نقد عملکرد مسوولان بیان شده و قاعدتا انتظار از مسوول مرتبط به احیای دریاچه این است که گزارش دهد چقدر مانع از این مصرف شدید حقابه دریاچه در بخش کشاورزی شده است.

به‌نظر می‌آید بخش مهم سخنان این مسوول و استاندار آذربایجان غربی که دراین دولت مسوولیت ستاد احیای دریاچه هم به او واگذار شده، کاهش شدید حجم دریاچه است؛ چنین حجمی اگر چه از نصف شدن حجم دریاچه در چند ماه گذشته حکایت دارد، اما به عبارتی بیانگر مرگ ریه تنفسی شمال غرب کشور و بزرگ‌ترین دریاچه داخلی ایران است؛ چنین حجمی برای چنان وسعتی عملا یعنی نبود آب در این دریاچه و تبدیل دریاچه ارومیه به باتلاق‌ها و حوضچه‌هایی جدا از هم. حالا شاید امید‌ها به پاییز و بارش‌های آن باشد تا کمی و تنها کمی این حوضچه‌های جدا از هم را ارتباط دهد و حجم و مساحت دریاچه را گسترش دهد؛ این‌بارش‌ها هراندازه زیاد هم باشد، اما جایگزین تصمیم‌های مدیریتی نخواهد بود و تجربه امسال به خوبی به همه نشان می‌دهد که اگر زودتر حقابه دریاچه تامین نشود و این میزان کشاورزی کاهش نیابد، به‌زودی حتی خبری از همین باتلاق هم نخواهد بود و توفان‌های نمکی زندگی را از ساکنان شمال‌غرب کشور خواهد گرفت.