«نوروزبَل» آئینی بومی که به بیراهه برده شد

خبرگزاری مهر: طبق گاهشماری قدیم گیلان، نیمه مرداد ماه آغاز سال نوی دیلمی است که در ایام گذشته همچون نوروز باستانی، با برگزاری آیین ها و جشن هایی همراه بوده است.

در سالیان گذشته در کوه های شرقی گیلان، دیلمان و املش، کوه های غربی مازندران، رامسر و جواهر ده و کوه های شمالی قزوین، الموت و کوه های استان البرز در طالقان آیین «نوروز بَل» در نیمه مرداد برگزار می شد.

اما نوروز بل به چه معناست و در آیین نوروز باستانی گیلان چه مراسم هایی برگزار می شد؟

گاهشماری قدیم گیلان و آغاز سال نو در نیمه مرداد

یکی از گیلان پژوهان و مدیرمسئول ماهنامه گیله وا درباره معنای «نوروز بَل» به خبرنگار مهر می گوید: «بَل» در لفظ مردم کوهستان یا «وَل» در تلفظ جلگه گیلان، به معنی شعله آتش بوده و نورز بل به معنی «آتش نوروزی» است.

محمد تقی پور احمد جکتاجی می افزاید: «نوروز بل» جشنی است که در عصِر آخرین شب سال از تقویم دیلمی، یعنی آخرین روز «اسپندارما» و شب اولین روز سال یعنی «نوروز ما» برگزار می شود.

وی درباره چگونگی محاسبه نجومی سال دیلمی توضیح می دهد: زمان نورزوبل بین ۱۳ تا ۱۷ اَمرداد در نوسان است. مرداد طبق نجوم قدیم، ماه «شیر و خورشید» است. زیرا، هرسال از مرداد و از خانه خورشید آغاز می شود و سال شمسی و خورشیدی است، از این رو به «افتو شومار» یا «آفتاب شمار» یعنی سال شمسی معروف است و چون سال شماری باستانی مربوط به دوره دیلمی هاست به «تقویم دیلمی» نیز معروف است.

جکتاجی در توضیح علت نوسان آغاز سال نو تصریح می کند: در سال دیلمی اوج گرما مبنای شروع سال است و علت نوسان در آغاز آن، به نحوه محاسبه هر سرگالش در مناطق مختلف کوهستانی گیلان و مازندران بستگی دارد. سرگالش های هر منطقه، با روش سنتی خود حساب نورز را داشتند و به همین دلیل، نوروز بل در مازندران با دو تا سه هفته اختلاف در ۲۶ تیرماه برگزار می شود.

وابستگی ریشه نوروزبل، به نحوه معیشت دامداران گالش

یک پژوهشگر درحوزه فرهنگ عامه گیلان، «نوروز بل» را ریشه دار در نحوه معیشت کوه نشینان می داند و به خبرنگار مهر می گوید: این آیین با معیشت شبانی و گله داری کوه نشینان بستگی تام داشت و در واقع آغاز کوچ دامداران را خبر می داد.

هوشنگ عباسی، می افزاید: روشن کردن آتش توسط سرگالش، در واقع اعلام سال جدید بود و چون در مرتفع ترین قله کوه آتش روشن می شد، آغاز کوچ را به دیگر دامداران خبر می داد و اعلام می کرد که فصل بردن دام به پایین کوه فرا رسیده است.

سردبیر نشریه ادبی «ره آورد گیل» سنت های پیرامون نوروزبل را هم توضیح داده و تصریح می کند: «نورز بل» نیز مانند نورز ایرانیان با دید و بازدید همراه است و مردم پس از غروب در کنار گرمای آتش به دیدار هم رفته و ضمن خواندن سرودهای محلی مخصوص این آیین، یکدیگر را بغل کرده و روبوسی می کنند. تمیز کردن خانه ها، پوشیدن لباس های نو و پخت انواع نان های محلی و شیرینی های سنتی و.. نیز از دیگر مراسمات این جشن بود.

جشنی برای به بند کشیده شدن ضحاک در البرز

وی، به نوشته های مورخان متأخر در مورد این جشن اشاره کرده و می افزاید: به گفته «عبدالرحمان عبادی»، نوروز بل جشن نجات مردم از دست «ضحاک ماردوش» بود که توسط «فریدون» در «کوه های البرز» به بند کشیده شد و به تصریح «ابوریحان بیرونی» در «التفهیم و آثار الباقیه»، «... از این رو آتش می افروزند که بیور اسپ مردم را ناگزیر کرده بود هر روز دو نفر به آشپزخانه آش دهند تا آنها را کشته و از مغز سرشان به دو ماری که روی شانه های بیور اسپ بودند بخورانند و...»

سردبیر ره آور گیل تاکید می کند: به گفته بیرونی این جشن در میان سغدیان و خوارزمیان نیز در نیمه مرداد برگزار می شده و به آن « اجغار» می گفتند و به معنی آتش افروخته است.

عباسی به پیشگویی هوا بوسیله آتش نوورز بل هم اشاره کرده و می گوید: مردم کوهستان باور داشتند اگر دود آتش نورز بل به طرف کوهستان های جنوب (ییلاق) برود، زمستان خوبی در جلگه (قشلاق) خواهند داشت و اگر به طرف جلگه برود، زمستان سخت و پربرفی در انتظارشان است.

حواشی، مانع از ثبت یک آئین قدیمی شد

کارشناس مسئول ثبت میراث معنوی سازمان میراث فرهنگی گیلان نیز در مورد این مراسم به خبرنگار مهر می گوید: در گذشته تقویمی در گیلان به نام تقویم گالشی وجود داشت که آغاز آن در نیمه مرداد بود. در نظام ارباب- رعیتی، آغاز سال نوی گالشی هم مانند سال نو با پرداخت مالیات آغاز می شد و گالش ها در یک روز معین، مالیات سالانه و به تعبیری بهره مالکانه را به ارباب می دادند.

مهدی میرصالحی می افزاید: مقرّ خان معمولا در دیلمان بود و سرگالش ها با زندگی طبیعی که داشتند، در کوه ها با روش خود یعنی روشن کردن آتش آغاز سال نو را به هم خبر می دادند و اعلام می کردند که زمان پرداخت مالیات به خان فرا رسیده است. با از بین رفتن نظام ارباب - رعیتی خود به خود این مراسم هم منسوخ شد.

وی اذعان می کند: تلاش برای ثبت این میراث معنوی، در راستای توسعه گردشگری استان در دستور کار بود که برخی حواشی ایجاد شده، حساسیت هایی را ایجاد کرد و عملا سازمان میراث فرهنگی در سال های بعد نقشی در اجرای مراسم نداشت.

هرچند برگزاری این آیین، کارکرد گذشته را ندارد، ولی می تواند به عنوان یک سنت بومی و محلی مورد توجه مسئولان میراث فرهنگی قرار گرفته و از آن به عنوان یک پتانسیل برای جذب گردشگر استفاده کرد.

از دهه ۸۰ به این سو، آیین نوروز بل در برخی روستاهای کوهستانی املش مجدد احیا شد و مورد توجه میراث فرهنگی استان هم قرار گرفت.

سازمان میراث فرهنگی استان گیلان، سه سال متوالی در سال های ۱۳۸۶، ۱۳۸۷ و ۱۳۸۸ با مردم محلی همگام شد و حتی در سال ۸۹ در حاشیه مراسم، همایشی علمی هم برگزار و کتابچه ای حاوی مجموعه مقالات در مورد نوروز بل منتشر کرد. این همایش علمی مقدمات ثبت این اثر معنوی گیلان را فرآهم آورده بود که برخی حواشی مانع از آن شد.

هرچند برگزاری این آیین، کارکرد گذشته را ندارد، ولی می تواند به عنوان یک سنت بومی و محلی مورد توجه مسئولان میراث فرهنگی قرار گرفته و از آن به عنوان یک پتانسیل برای جذب گردشگر استفاده کرد.

از دهه ۸۰ به این سو، آیین نوروز بل در برخی روستاهای کوهستانی املش مجدد احیا شد و مورد توجه میراث فرهنگی استان هم قرار گرفت.

سازمان میراث فرهنگی استان گیلان، سه سال متوالی در سال های ۱۳۸۶، ۱۳۸۷ و ۱۳۸۸ با مردم محلی همگام شد و حتی در سال ۸۹ در حاشیه مراسم، همایشی علمی هم برگزار و کتابچه ای حاوی مجموعه مقالات در مورد نوروز بل منتشر کرد. این همایش علمی مقدمات ثبت این اثر معنوی گیلان را فرآهم آورده بود که برخی حواشی مانع از آن شد.

گاهشماری قدیم گیلان ثبت میراثی شد

با این حال، دبیر علمی همایش مذکور و عضو شورای ثبت آثار معنوی و بناهای تاریخی سازمان میراث فرهنگی گیلان به خبرنگار مهر اعلام می کند: میراث فرهنگی توانسته است گاهشماری قدیم گیلان را به ثبت میراثی برساند.

میثم نواییان تصریح می کند: نقش منفعلانه میراث باعث دور شدن از سنت های اصیل می شود به خصوص آنکه شاهیدم جوانان خودجوش مراسم را برگزار می کنند و همین امر موجب تهی شدن مراسم از فضای علمی و ترویج درست سنت های بومی می شود.

وی توضیح می دهد: در استان های شمالی، گاه شمار مشترکی هست که با گاهشمار رسمی خورشیدی کشور متفاوت است و عمده ترین دلیل این تفاوت، به فرهنگ معیشتی منطقه بازمی گردد. در آغاز سال نوی این گاهشمار -که به گاشمار دیلمی و یا گالشی موسوم است- مانند جشن نوروز باستانی آیین هایی در گیلان و مازندران برگزار می شد. البته آیین های متفاوتی هم لابه لای این گاهشمار برگزار می شود که در دو استان متفاوت است مانند «نورگون» و «عید مردگان» که مخصوص مازندارن است.

نواییان تاکید می کند: در زمان فقدان وسایل ارتباط جمعی و همچنین صعب العبور بودن روستاهای کوهستانی، نحوه خبر دادن تحویل سال نو با روشن کردن آتش در مرتفع ترین قله کوه بود و مردم روستاها بوسیله نور آتش، آغاز سال نو را بهم خبر می داند. برخلاف تصور- که برخی روشن کردن آتش در نورز بل را سمبل آیین زردشتی می دانند- در گیلان هیچگاه آیین زردشت ریشه دار و فراگیر نشد.

پرونده ثبتی نوروزبل همچنان درگیر حواشی

وی درباره دلیل تاخیر در ثبت آیین «نوروزبل» می گوید: در بسیاری از آیین های سنتی ما، دعا و نیایش بر تفریح غلبه داشت و این معنا در ریشه شناسی واژه «یزشن» هم نهفته است. ولی همانند برخی جشن های ما نظیر چهارشنبه سوری، نوروز بل نیز دستخوش برخی کج اندیشی ها شده و حواشی ایجاد شده در آخرین همایش موجب شد میراث فرهنگی در سال های بعد منفعل باشد و عملا پرونده میراثی این آیین -که می توانست به عنوان یک اثر معنوی به نام گیلان ثبت و برای منطقه گردشگر جذب کند- به حالت تعلیق درآمد.

در سال های اخیر با وجود حضور نداشتن میراث فرهنگی، باز شاهد برگزاری مراسم نوروز بل در روستاهای کوه نشین شرق گیلان هستیم و در این میان به نظر می رسد نقش منفعلانه میراث فرهنگی و سکوت وی در برابر این آیین ریشه دار، نه تنها حواشی پیرامون این مراسم را کاهش نداده، بلکه سنت های اصیل گیلان را هم به بیراهه کشانده است.

سکوت اصلی ترین متولی آیین های بومی

نواییان تاکید می کند: میراث فرهنگی گیلان باید از حالت انفعال خارج شده و به عنوان اصلی ترین نهاد متولی میراث های معنوی، پیشگام برگزاری آیین نوروز بل باشد. طبیعی است اگر فضای علمی و فکری و تفریح سالم در پیرامون مراسم ایجاد و زمینه حضور فرهیختگان استان هم فرآهم شود، مردم نیز همراهی خواهند کرد و کمتر شاهد برخی حواشی و جوسازی های تبلیغاتی مخالفان برگزاری سنت های بومی خواهیم بود.

این کارشناس تصریح می کند: شادی ذات هر اجتماعی است ولی بررسی نیاز مردم و ایجاد بسترهای لازم برای شادی -که برخلاف هنجارهای جامعه نباشد- دلایل جامعه شناسی خود را دارد و نباید یک سنت بومی را که می توان با آن اقتصاد منطقه را رونق بخشید؛ به طور کل حذف کرد. بنابراین انتظار می رود مسئولان میراث فرهنگی استان همیت به خرج داده و به جای حذف یک سنت بومی محلی، راهکار منطقی برای احیای آن داشته باشند.

نوروز باستانی گیلان فرا رسیده و همانند سال های گذشته در روستاهای املش شاهد برگزاری خودجوش این مراسم خواهیم بود. باید دید میراث فرهنگی استان تا چه زمانی می خواهد در مورد یک سنت بومی- که بر مبنای گاه شمار قدیمی و ثبت میراثی شده گیلان- سکوت اختیار کند.