تصویری بدون روتوش از تاریخ پهلوی

خبرگزاری فارس: مصطفی شوقی، کارگردان مستند جنجالی «هویدا» از ساخت مستند امیر اسدالله علم، نخست وزیر و وزیر دربار عصر پهلوی دوم در آینده نزدیک خبر داد.

مصطفی شوقی که مستند هویدا؛ زندگی، زمانه و مرگ را ساخته و مدتی پیش از شبکه مستند تلویزیون پخش شد با اشاره به بازتاب‌های مستند هویدا در میان اهالی فرهنگ و رسانه گفت: پخش مستند هویدا بازتاب زیادی در محافل مختلف تاریخی و رسانه‌های کشور و خارج از کشور داشت. شاید بخشی از این بازتاب‌ها به موضوع مستند یعنی امیرعباس هویدا برمی‌گردد؛ به هر حال همیشه در مورد کاراکتر هویدا مجادلات تاریخی بی‌شماری وجود دارد که با پخش بخش هایی از این مستند از جمله فیلم دادگاه هویدا برای اولین بار و فیلم‌ها و روایت‌های کمتر و یا اصلا منتشر نشده‌ای در مورد دوران زندگی او این مجادلات تشدید شد.

کارگردان مستند «هویدا» در ادامه افزود: البته نقدهای مثبت و منفی بی‌شماری در مورد مستند وجود داشت؛ به طور مثال گروهی از منتقدان خرده گرفته بودند که چرا از توسعه اقتصادی سال‌های دهه چهل و نقش تکنوکرات‌ها در این توسعه اقتصادی سخن رفته است و از آن با نیکی یاد شده، ما در این مستند سعی کردیم که بدون روتوش و پیش داوری وضعیت ایران در سال‌های دهه سی و چهل را بیان کنیم تا در مورد بحران‌های اقتصادی و اجتماعی دهه پنجاه بتوانیم بهتر پاسخ گوییم، می‌خواستیم بگوییم موج مدرنیته و توسعه آمرانه شاه برای حکومت او و مردم ایران نتیجه‌ای در بر نداشت و یکی از دلایل اصلی نارضایتی های موجود در کنار مسائل گوناگون دیگر از جمله موضوعات مهم و اصلی مثل بحث‌های فرهنگی و مذهبی بود. البته به باور بسیاری دیگر از منتقدان یکی از نقاط مثبت این مستند همین موضوع بود که در نقد خود از عصر پهلوی اسیر نقد ایدئولوژیک نشده است، در واقع آنچه هویدا بود را بیان کرده است. البته شاید این مستند در برخی از روایت ها با لکنت هایی همراه بوده باشد.

این پژوهشگر تاریخ معاصر با بیان اینکه مستند سازی تاریخی در ایران بسیار سخت است، گفت: تاریخ برای مردم ایران مهم است و به نوعی نسبت به گذشته و برخی از شخصیت‌های تاریخی آن نوستالژی دارند و همین در حوزه فکری عمومی، سازه‌ای از باورها را به وجود می آورد که هر گونه روایت تاریخی متناقض با آن را به سختی می‌پذیرند. این مساله به دلیل فضای ایدئولوژیک موجود در زمینه مستندسازی تاریخی در دهه‌های اخیر به نوعی تقابل و تضادی سخت را به وجود آورده است. البته این موضوع را می‌توان در حالتی کلی‌تر در روایت‌های مکتوب تاریخی نیز مشاهده کرد. در این زمینه به نظر می‌رسد که مستند «هویدا» و یا مستندهایی از این دست که دوستان بسیار خوبم آن را ساخته‌اند و یا در حال ساخت آن هستند، می‌تواند راهی به سوی درک درست و تحلیلی‌تر و همه جانبه‌تری از تاریخ پرفراز و نشیب معاصر ایران باز کند.

مصطفی شوقی با اشاره به اینکه مستند علم با پشت سرگذاشتن مراحل پژوهش و تصویربرداری وارد مرحله تدوین و امورات فنی شده است، در مورد چگونگی روایتش از وزیر دربار محمدرضا پهلوی تصریح کرد: در واقع مستند علم ادامه مستند هویداست. ما در این مستند به صورت همه جانبه به کاراکتر و شخصیت امیر اسدالله علم پرداخته‌ایم. فردی که از نظر تبار به یکی از خاندان‌های حکومتی ایران وابستگی دارد و اتفاقا آخرین بازمانده الیگارشی در قدرت ایران در عصر پهلوی است؛ از این جهت او و خاندانش بسیار مهم هستند. در این مستند با نزدیکترین افراد به علم یعنی برخی از اعضای خانواده او گفت و گو کرده‌ایم. کتاب خاطرات علم به عنوان منبعی مهم در تاریخ پژوهشی عصر پهلوی است که با کسانی که از نزدیک در ویراستاری کتاب حضور داشته اند نیز سخن گفته‌ایم. کارشناسان و نویسندگانی که در مورد علم و نقش او در سپهر سیاست ایران آثاری دارند نیز در این مستند حضور دارند. ضمن اینکه همچون مستند هویدا، تصاویر و فیلم‌های منحصر به فردی که برخی از آنها به خودی یک سند تاریخی هستند نیز به کار رفته است.

کارگردان مستند «هویدا» و «علم» با بیان اینکه در این دو مستند به دنبال مسائل کمتر گفته شده در عصر پهلوی است تاکید کرد: در مستند هویدا به دلیل اینکه کاراکتر ما یعنی امیرعباس هویدا، نخست وزیر بود مسأله دولت در عصر پهلوی را مورد بررسی قرار دادیم. اینکه عملیات دولت در این عصر، عصر دیکتاتوری و استبداد پهلوی دوم، چگونه بوده است؟ و احزاب، سیاستمداران، کانون‌های محفلی و نهادی هایی که برخواسته از توسعه است در آن دوران چه می کردند؟ مورد توجه قرار گرفته بود. در واقع دولت به مثابه یک عنصر مهم در تحلیل وضعیت اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی آن دوران هدف اصلی ما بود و البته بازیگر نقش اول ما هم هویدا بود در این مستند. در مستند «علم» اما ما به نقش و عمل کانون های غیر رسمی و پشت پرده در ساحت قدرت عصر پهلوی دوم نگریسته ایم. علم در این زمینه بسیار فعال بود و او را می توان سایه شاه در بسیاری امور مملکت و حتی امور شخصی او دانست.

در واقع هدف این دو مستند در امتداد هم ارائه یک منظومه تحلیلی برای شناخت ساحت دولت و قدرت در عصر پهلوی دوم خواهند بود.

مصطفی شوقی در پایان با تشکر از خانه مستند انقلاب اسلامی و مهدی مطهر تهیه کننده مستند «هویدا» و «علم» برای حمایت و تولید مستندهای تاریخی گفت: در چهل سالگی انقلاب اسلامی ایران در دورانی که با رشد شبکه های اجتماعی به راحتی روایت های غیرواقعی و مخدوش تاریخی دست به دست می شود، ساخت مستندهای تاریخی که نگاهی مستقل و مستند به تحولات تاریخ معاصر ایران دارد، می تواند کمک بزرگی به شناخت حقیقت واقعی و اصیل انقلاب بزرگ اسلامی ایران کند. در این زمینه باید از پایمردی دوستان خوبم در خانه مستند انقلاب اسلامی در بخش تولید و دیگر عزیزانی به پخش آن کمک می‌کنند، تشکر کنم.