آیا جنگ آب می‌تواند رخ دهد؟
یزدی درباره این سؤال که آیا جنگ آب می‌تواند رخ دهد، توضیح می‌دهد: «اصطلاح جنگ آب یک اصطلاح پذیرفته‌شده در مراکز علمی و حتی مراکز استراتژیک نظامی است، یعنی واقعیت این است که خیلی از جنگ‌ها و تنش‌هایی که در دنیا رخ داده بر سر کسب منابع بوده و آب هم یکی از این منابع است. کشمکش‌های محلی و قومی حتی در کشورمان از قدیم بر سر رودخانه و قنات و... اتفاق افتاده است، اما زمانی‌که متخصصین امور از جنگ آب صحبت می‌کنند بحث این است که همان‌گونه که بر سر منابع انرژی نفتی و گاز جنگ صورت می‌گیرد در آینده نزدیک آن‌قدر منابع آبی محدود می‌شود که این کشمکش اتفاق می‌افتد.»
روزنامه صبح نو: «آقای عبدالرضا رحمانی‌فضلی وزیر کشور در جلسه شورای اجتماعی کشور نسبت به افزایش مهاجرت از شهر‌های درگیر خشکسالی هشدار داد و تاکید کرد که مردم شهر‌های دچار خشکسالی به استان‌های مرکزی و شمالی مهاجرت کرده و همین مساله موجب یک جابه‌جایی و مهاجرت جمعیتی بزرگ خواهد شد، شرایط امروز تهران ناشی از توسعه نامتوازن در هفت دهه گذشته است و سرعت آسیب‌ها بیش از اقدامات مثبت بوده است.» هشداری ترسناک از سوی وزیر کشور یعنی دیگر بحران در همین نزدیکی‌ها نیست بلکه بحران اتفاق افتاده و تنها شاهد وخیم‌تر شدن اوضاع هستیم. خشکسالی فاجعه‌ای است که سالهای سال این کشور را درگیر خود کرده است، اما در این مدت شاید دلیل تشدید آثار این فاجعه طبیعی خودمان بوده‌ایم، این خودمان یعنی مردم و مسوولان که یادشان رفت باید برای صرفه‌جویی و مصرف بهینه آب برنامه‌ریزی کنیم. مسوولانی که یادشان رفت به‌جای شعار و وعده زیرساخت‌های آب‌رسانی در کشور و بازیافت فاضلاب را سامان بدهند. در یک دهه گذشته که به گفته کارشناسان ایران وارد دوره خشکسالی شده هیچ کاری جز سدسازی، حفر چاه‌های مجاز و غیر مجاز و نابودی منابع آبی انجام نشده است. در این مدت عراق و ترکیه و افغانستان و هر کشوری که با ایران آب مشترک داشته با بستن راه آب، حق‌آبه ایران را برای خود نگه داشته است و مسوولان کشور ما با این علم که نبود آب مهم‌ترین و اساسی‌ترین چالش برای مدیریت کشور خواهد بود به راحتی از کنار آن گذشتند. دیپلماسی آب در منطقه به نفع ما رقم نخورده و با اوضاع خشکی و نابودی تمدن و زندگی در خیلی از مناطق کشور به‌ویژه مناطق سیستان‌و‌بلوچستان، بوشهر، اهواز و فلات مرکزی مردم ساکن در این مناطق برای رسیدن به جرعه‌ای آب دست به مهاجرت ز‌ده‌اند.
افزایش جمعیت و بحران‌های آبی دکتر محمد یزدی، استاد علوم زمین دانشگاه شهید بهشتی با تاکید برضرورت رعایت تعادل جمعیت برای مدیریت صحیح منابع آب به روزنامه «صبح‌نو» می‌گوید: «دو موضوع جدی در مورد بحث کم‌آبی داریم، یکی اینکه اصولاً بخشی از کم‌آبی مربوط به میزان بارش و ذخایر زیرزمینی و سطحی کم است و بخش دیگر مشکل تأمین آب شرب مردم است، در هر دو زمینه به‌ویژه در مناطق جنوب شرقی کشور در هر دو زمینه مشکل داریم.» او ادامه می‌دهد: «تقریباً ۱۰سال گذشته جزو سالهای کم بارشی ماست یعنی بدترین سال کم‌بارشی ما مربوط به سال ۸۶ با ۱۵۰ میلی‌متر در طول سال داشتیم، امسال تا امروز ۱۶۵میلی‌متر بارش داشته‌ایم و تا پایان سال زراعی یا همان اول مهر ممکن است این میزان به ۲۰۰میلی‌متر هم برسد، با این حال در مناطق جنوبی کشور بدترین خشکسالی را داشته‌ایم و میزان بارش کم بوده است.»
این استاد دانشگاه اضافه می‌کند: «اصولاً منبع آبی ما کم است که می‌تواند برای زراعت، صنعت، محیط‌زیست و حیات‌وحش مورد استفاده قرار بگیرد، یک مشکل اساسی تأمین آب شرب تصفیه‌شده آب شیرین است که برای مناطق شهری و روستایی منطقه است که حتی اگر منبع آب هم داشته باشیم به این دلیل که در برخی از جا‌ها لوله‌کشی آب نداریم یا در برخی جا‌های لوله‌کشی داریم و منابع آب‌شیرین کم است یا تصفیه‌خانه‌ها ظرفیت کافی ندارند، مشکلات برقرار است.»
آب‌رسانی تانکری او توضیح می‌دهد: «با توجه به خشکسالی، هر دوی این مشکلات تشدید شده است، به‌طوری‌که دولت تصمیم گرفته خیلی از جا‌ها را با تانکر آب‌رسانی کند، این هم کار عملیاتی اجرایی آسانی نیست. تأمین تانکر هزینه می‌خواهد و طبیعتاً تانکر‌ها باید تمیز و قابل استفاده برای آب شرب باشند. ضمن اینکه توزیع این‌ها در زمان و مکان خاصی باید صورت بگیرد. مردمی که می‌خواهند از این آب استفاده کنند باید برای گرفتن آب ظرف بیاورند و این کار برای برخی از مردم مانند سالمندان و کسانی که بچه کوچک دارند سخت است. کسی که با دبه آب می‌گیرد برای مصرف هم مشکل خواهد داشت، این‌ها معضلی است که وجود دارد و خیلی از جا‌ها دولت این کار را با تلاش زیاد انجام می‌دهد.»
یزدی اضافه می‌کند: «در اجرا مشکلاتی وجود دارد و تأمین هزینه و خود تانکر‌ها و پر کردن آن‌ها مشکلات دیگری است که مدیریت حساب‌شده می‌خواهد و برای همین است که در برخی از مناطق گزارش شده مردم با مشکلاتی مواجه هستند، راه‌حل این موضوع هم این بوده که مسوولان امر باید از یک سال قبل تمهیداتی برای این اتفاق پیش‌بینی می‌کردند. از سال قبل هم سازمان هواشناسی پیش‌بینی کرده بود که امسال بارندگی خوب نخواهد بود. نمی‌دانم در برنامه‌ریزی مشکل داشتند یا اجرا که این وضعیت پیش آمده است.» بدترین وضعیت گرمایی او با اشاره به اینکه گرمایش زمین در ۵۰سال گذشته بی سابقه بوده است، می‌گوید: «آمار‌های رسمی نشان می‌دهد چیزی به اسم گرمایش جهانی داریم که در ۵۰سال گذشته حتی در کشور‌های اروپایی که وضع آبی خوبی دارند دما به‌طور متوسط یک درجه و در ایران ۳/۱ درجه افزایش یافته است، نکته بعدی این است که میزان بارندگی با توجه به گرمای هوا در کشور ما به طور مشخص در ۵۰سال گذشته ۲۵میلی‌متر به‌طور میانگین کم شده است. اشکال دیگری که در دنیا به‌ویژه در کشور ما که از نظر محیط‌زیستی در یک منطقه نیمه‌خشک قرار داریم این است که الگو‌های بارندگی به لحاظ مکانی و هم به لحاظ زمانی تغییر کرده است.»
این استاد دانشگاه توضیح می‌دهد: «زمانی بارش برف زیاد داشتیم، اما الان بارش برف نداریم، زمانی فرض کنید در مناطقی که بارندگی زیادی هم داشتیم الان نداریم، در این موقع از سال در سیستان‌و‌بلوچستان بارندگی زیادی داریم که باعث بروز سیلاب می‌شود، در‌حالی‌که اگر توزیع زمانی طوری بود که به‌جای یک روز در پنج روز می‌بارید نفوذ و تأثیرات بیشتری داشت.»
یزدی ادامه می‌دهد: «همه این‌ها تحت عنوان تغییرات اقلیمی نام برده می‌شود، طبیعتاً مسوولانی که در این حوزه هستند با یک پدیده آنی روبه‌رو نیستند و ممکن است در سالهای آینده هم با آن روبه‌رو شویم، گسترش شهرنشینی و رشد جمعیت نکته بعدی است که باید به آن توجه شود، توسعه شهر‌ها نیاز ما را به آب شرب و بهداشتی بیشتر می‌کند، اگر روزی شهر ۳۰هزار نفر جمعیت داشته و حالا ۶۰هزار نفر جمعیت دارد باید زیرساخت‌های آن مورد توجه قرار بگیرد.»
اصلاح در راه و روش او در پاسخ به این سؤال که با گسترش شهرنشینی و جمعیت باید بتوانیم با همین مقدار آب زندگی کنیم، اینطور پاسخ می‌دهد: «در این وضعیت دو اقدام متصور است، اقدام نخست اصلاح روش‌های صرفه‌جویی چه برای مصرف‌کننده و چه برای کسی که مسوول است، در بخش‌هایی مردم می‌خواهند صرفه‌جویی کنند، اما از کولر‌هایی استفاده می‌شود که مصرف آب بالایی دارد و نمی‌توان به مردم گفت: کولر استفاده نکنند، طبیعتاً مصرف آب بالا می‌رود.»
یزدی می‌گوید: «در کشاورزی هم مصرف آب خیلی بالاست و الگو‌های کشت باید تغییر کند و به سمت الگو‌های کشت کم‌مصرف برویم. مثال ساده آن اتفاقی است که برای دریاچه ارومیه افتاد، در برخی از آمار‌ها گفته شده تعداد چاه‌ها ۱۵ تا ۲۰ برابر افزایش یافت، به‌صورت سنتی در آنجا همه کشتزار‌ها انگور بوده است که گیاه کم‌مصرف بوده، اما این باغات را از بین بردند و به باغ‌های درختی مانند سیب تبدیل کردند که حداقل دو برابر انگور آب بیشتری مصرف می‌کند. همین اقدام باعث شد مجبور باشند چاه‌های بیشتری بزنند و همین چاه‌ها هم به مشکل برخورده است. این کار‌ها در زمینه‌های دیگری هم داریم یعنی اشکال دیگری که داریم این است که بد مصرف می‌کنیم و سیستم‌هایی هم که داریم به‌روز نیست، ممکن است در بخشی مردم مقصر باشند، اما در بخش دیگری مسوولان هستند که مقصرند، چون اقدامات خوبی انجام ندادند.»
از بازیافت آب عقبیم این استاد دانشگاه می‌گوید: «آمار‌ها می‌گویند ما ۴۰درصد آب مصرفی را بازیافت می‌کنیم در‌حالی‌که در دنیا خیلی از کشور‌ها روی رقم ۸۰ تا ۹۰ درصد هستند، در کشوری مانند آلمان همین آب مصرفی را ۵ تا ۷ بار بازیافت و استفاده می‌کنند. در سیستم بازیافت فاضلاب‌ها هم قطعاً خیلی عقب هستیم و در این سال‌ها باید این کار را می‌کردیم و می‌دانستیم که بارندگی در کشور حتی در سالهای خوب زیاد نیست و ما در منطقه نیمه‌خشک قرار داریم، این‌ها مشکلاتی است که بخشی از آن حل شده است. فاضلاب تهران در بهترین حالت ۵۰درصد جمع و فقط یک‌بار تصفیه می‌شود و در کشاورزی یا صنعت استفاده می‌شود.»
جنگ آب او درباره این سؤال که آیا جنگ آب می‌تواند رخ دهد، توضیح می‌دهد: «اصطلاح جنگ آب یک اصطلاح پذیرفته‌شده در مراکز علمی و حتی مراکز استراتژیک نظامی است، یعنی واقعیت این است که خیلی از جنگ‌ها و تنش‌هایی که در دنیا رخ داده بر سر کسب منابع بوده و آب هم یکی از این منابع است. کشمکش‌های محلی و قومی حتی در کشورمان از قدیم بر سر رودخانه و قنات و... اتفاق افتاده است، اما زمانی‌که متخصصین امور از جنگ آب صحبت می‌کنند بحث این است که همان‌گونه که بر سر منابع انرژی نفتی و گاز جنگ صورت می‌گیرد در آینده نزدیک آن‌قدر منابع آبی محدود می‌شود که این کشمکش اتفاق می‌افتد.»
یزدی ادامه می‌دهد: «در سال ۱۳۶۷ هم بحث تأسیس پروژه گاپ ترکیه مطرح بود، در همان زمان دوستان مطلع ما گزارشی برای مسوولان تهیه کردند که اگر مجموعه سد‌های گاپ در ترکیه ساخته شود منابع آبی که از ترکیه و به عراق و سوریه و نهایتاً به خلیج‌فارس می‌ریزد محدود می‌شود، الان کشور عراق با خشکسالی روبه‌رو شده و ورودی آب به خلیج‌فارس کاهش پیدا کرده است. چند هفته پیش بود که آب شور به سمت شهر آمد و مردم آبادان و خرمشهر با مشکل آب روبه‌رو شدند و تنش‌هایی ایجاد شد. وقتی کشور عراق با خشکسالی روبه‌رو می‌شود پدیده گرد و غباری که کشور ما را آزار می‌دهد، تشدید می‌شود.»
رشد جمعیت و منابع محدود آبی او تاکید می‌کند: «کسانی که متخصص‌اند این بحث جنگ آب یا تنش برای تصاحب منابع آب را هم منطقی و هم علمی و هم قابل قبول می‌دانند. اگر این اصل را قبول کنیم باید برای آن برنامه‌ریزی داشته باشیم، نه تنها برای امروز و الان که وسط تنش هستیم. جمعیت ایران در ۲۰سال آینده به چیزی حدود ۱۰۰میلیون نفر می‌رسد و طبیعتاً میزان مصرف آب هم بیشتر می‌شود و قرار نیست با این وضعیت اقلیمی بارندگی‌ها بیشتر باشد، بنابراین منابع آبی ما محدود خواهد بود.» این استاد دانشگاه اضافه می‌کند: «همینطوری که شهرنشینی تا امروز گسترش پیدا کرده بازهم شاهد این گسترش خواهیم بود، امروز ۷۰درصد مردم در شهر‌ها زندگی می‌کنند و می‌گویند این رقم در ۲۰سال آینده چیزی حدود ۸۰ تا ۸۵ درصد شود که این یعنی مصرف افزایش می‌یابد. روستاییان کمتر و شهری‌ها آب بیشتری مصرف می‌کنند و اگر ما برای ۲۰سال آینده برنامه‌ریزی درستی نکنیم حتماً با تنش‌هایی روبه‌رو خواهیم بود که به نزاع‌ها و جنگ‌های جدی چه در داخل کشور و چه در بیرون از مرز‌ها منجر می‌شود. متخصصان استراتژی نظامی یکی از بحث‌هایی را که مطرح می‌کنند این است که در جا‌هایی مثل خاورمیانه و شمال آفریقا که مناطق خشک محسوب می‌شوند، نزاع‌های آینده در مورد آب جدی‌تر خواهد بود.»
مشکلات سوءمدیریت او درباره چرایی انجام نشدن برنامه‌هایی که همیشه از آن‌ها صحبت می‌شود، توضیح می‌دهد: «به‌عنوان کسی که از سال۶۷ مستقیم یا غیرمستقیم با مجموعه وزارت نیرو کار کرده‌ام به نظرم ما دو مشکل اساسی داریم، یکی از این مشکلات گرفتن تصمیمات موازی و جدا جدا است، مثلاً حوزه آب، صنعت، کشاورزی و محیط‌زیست هرکدام برای خودشان تصمیم می‌گیرند، مشکل دوم هم این است که بیشترین سوءمدیریت را در اجرا داریم و در تمام بخش‌ها می‌توان از این سوءمدیریت مثال زد. از سال ۱۳۴۰ به بعد کار‌های مطالعاتی خیلی خوبی داشتیم که مثلاً کجا‌ها سد بزنیم یا در زمینه‌های مختلف چه کاری انجام بدهیم، هیچ‌وقت سازمانی نبوده که این برنامه را به‌صورت اصولی اجرا کند. ما کلی سد ساختیم که این موضوع از افتخارات کشور ماست، در دهه ۶۰ و ۷۰ آرزو بود سد طراحی کنیم، اما امروز در کشور‌های دیگر نیرو‌های ما سد طراحی می‌کنند، اینکه چرا امروز با این مشکل روبه‌رو شدیم مهم‌ترین دلیل آن سوءمدیریت و اجرا‌های غیر متمرکز بوده است.» یزدی می‌گوید: «آب یکی از مهم‌ترین موضوعات استراتژیک کشور ما حداقل در ۵۰سال آینده است و باید کشور برای این موضوع تصمیمی متمرکز و جدی بگیرد و آن را اجرا کند وگرنه از مشکلاتی که امسال داریم در سالهای بعد هم خواهیم داشت و ممکن است شدت بیشتری داشته باشد. ما باید در ۱۰سال گذشته در سواحل عمان و خلیج‌فارس آب‌شیرین‌کن می‌گذاشتیم تا بحث انتقال آب به جنوب ایران و وصل کردن دریای خزر به خلیج‌فارس از دهه۴۰ مطرح شده بود. حداقل باید جنوب کشور را که با خشکسالی مواجه است با همین اتفاقی که شروع شده از خشکی رها کنیم.»
هشدار‌های جدی کارشناسان درباره کم‌آبی و تنش و جنگ‌هایی که ممکن است در آینده رخ دهد بیشتر از همیشه واضح و قابل لمس است، مسوولان کشور در سالهای گذشته حرف‌های زیادی ز‌ده‌اند که هیچ‌کدام به بهبود وضعیت کشور در این زمینه کمک نکرده است، اما دیگر زمانی برای دست‌دست کردن و شعار دادن وجود ندارد، وضعیت آبی از بحران عبور کرده و آرام نشان دادن این وضعیت مشکلی را حل نمی‌کند. امروز و همین الان نیاز است که برای کنترل شرایط موجود و زمینه‌سازی برای جلوگیری از تنش‌های آینده تلاش جدی‌ای صورت بگیرد.
دیدگاه تان را بنویسید