پیشروی بیابان‌ در حاشیه دریاچه ارومیه مهار شد

روزنامه ایران: هوا بس ناجوانمردانه گرم است و کارگران با آب پاش‌های پلاستیکی در بیابانی که دیگر کمتر نشانی از بیابان دارد با تحمل رنج و مشقت فراوان مشغول آبیاری بوته‌ها و درختچه‌های کاشته شده هستند. اینجا سایت سپرغان ارومیه است. منطقه‌ای 350 هکتاری در غرب پارک ملی دریاچه ارومیه. کمتر از دو سال پیش و در واپسین روزهای اسفند 93 سپرغان بیابانی خشک و شوره زاری بیش نبود. در چوپانلوی سلماس و آغداش در میاندوآب نیز در مجاورت دریاچه ارومیه که روزگاری مملو از آب و زندگی بود بیابان‌ها و تپه‌های شنی ناباورانه ظهور کرده بودند. تصور اینکه اراضی مجاور بزرگترین پهنه آبی کشور در مدت کمتر از دو دهه به این روز افتاده باشد واقعاً سخت و دشوار بود اما خشکیدگی دریاچه در نتیجه ساخت بیش از 44 سد روی رودخانه‌های منطقه و حفر بالغ بر 90 هزار چاه مجاز و غیر مجاز در کنار چرای بی‌رویه دام چنان بلایی بر سر دریاچه و اراضی پیرامونش آورده بود که دیگر نه آبی وجود داشت نه گیاه و جانوری! اما اکنون به مدد طرح‌های «مقابله با بیابانزایی و ریزگردهای نمکی» در مجاورت دریاچه ارومیه، عملیات بیابانزدایی و تثبیت شن‌های روان توسط اداره کل منابع طبیعی استان آذربایجان‌غربی در بیش از شش هزار هکتار از اراضی به اجرا درآمده است. با اینکه تا چشم کار می‌کند همه جا سبز شده اما آبیاری درختچه‌ها همچنان دستی صورت می‌گیرد. اگرچه زمان زیادی می‌برد تا این حجم درختکاری آبیاری شود اما کارشناسان منابع طبیعی ارومیه می‌گویند، منطقه قرق شده تا جلوی ورود دام گرفته شود ما نیز رعایت می‌کنیم و با ماشین‌آلات و تانکر آب را تا محل می‌رسانیم ولی برای اینکه پوشش گیاهی زیر چرخ تراکتورها له نشود به صورت دستی با کمک نیروهایی که به خدمت گرفته‌ایم آبیاری را به میزان 12 بار در سال انجام می‌دهیم تا درختچه‌ها کم کم بزرگ شده و نیاز آبی‌شان کمتر شود.

رحمان وهاب‌زاده مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری آذربایجان غربی می‌گوید: «به‌منظور پیشگیری از بیابانزایی طرح ساماندهی مدیریت چرا در ۲۰۰هزار هکتار از سامانه‌های عرفی حاشیه دریاچه ارومیه با مشارکت مردم و جوامع محلی به‌اجرا درآمده است که نتایج خوبی داشته و تا حد زیادی جلوی ریزگردها را گرفته است» با اینکه عیسی کلانتری دبیر ستاد احیای دریاچه ارومیه از عملکرد منابع طبیعی در کمتر از دوسال گذشته رضایت مطلوبی دارد اما کمبود اعتبارات و تنگناهای مالی همچنان بزرگترین دغدغه منابع طبیعی در مقابله با بیابانزایی در ارومیه است. رحمان وهاب‌زاده در گفت‌و‌گو با «ایران» می‌گوید: احیای دریاچه ارومیه از یک سو نیازمند تخصیص بموقع اعتبارات و تأمین و تجهیز نیروی انسانی است و از سوی دیگر ضروری است با رفع موانع مالی و تأمین نیروی انسانی سایر راهکارهای مصوب برای نجات دریاچه ازجمله نصب کنتورهای حجمی و پلمب چاه‌های غیرمجاز که عملیات اجرایی آن آغاز شده اما به کندی پیش می‌رود به سرانجام برسد.

او با اشاره به اینکه 47 هزار هکتار کانون اصلی گرد وغبار درحوضه دریاچه ارومیه دراین استان شکل گرفته و تاکنون 6200 هکتار آن مهار شده است، می‌گوید: برای احیای دریاچه ارومیه، وظایفی برای 30 دستگاه اجرایی تعیین شده و این دستگاه‌ها مکلف به اجرای راهکارهای مصوبی هستند که ستاد احیا برای آنها مشخص کرده است ازجمله سازمان جنگل‌ها، مراتع وآبخیزداری کشور و به‌تبع آن اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان آذربایجان غربی مکلف به کنترل کانون‌های ریزگرد و مهار بیابانزایی حوضه آبریز دریاچه شدند.

درهمین حال مجید موسی‌زاده، مدیر اجرایی احیای دریاچه ارومیه در اداره کل منابع طبیعی استان آذربایجان غربی به «ایران» می‌گوید: از دی ‌ماه سال93 به‌ دلیل محدودیت زمانی که داشتیم با وجود شرایط جوی نامساعد و در سرمای منفی 20 درجه سانتی گراد، عملیات نقشه‌برداری و اجرایی برای ایجاد پوشش گیاهی در قالب ساخت چاله‌های «هلالی و فلسی» در بیابان‌های اطراف دریاچه انجام شد. او می‌افزاید: کار ما واقعاً سخت و طاقت فرسا بود. نه اعتباری تخصیص یافته بود نه بذر مناسب داشتیم و نه نهال. در سرمای زیاد نیز باید عملیات میدانی هم پیاده می‌کردیم. ابتدا کانون‌های بحرانی گرد وغبار در استان آذربایجان غربی که در محدوده سه شهرستان ارومیه، سلماس و میاندوآب واقع شده بود را شناسایی کردیم و همزمان مطالعات گیاه شناسی و انتخاب گونه‌های مناسب و سازگار با منطقه را در دست بررسی قرار دادیم. سپس کار بذرگیری و نهال کاری را شروع کردیم. بوته‌های آتریپلکس و روسیفرا را در گلخانه کشت کردیم.

این کارشناس می‌گوید: چون آب کافی و مناسب برای کاشت نهال و بذر در اختیار نبود می‌بایست تدابیری برای کنترل و مدیریت هرزآب‌های منطقه‌ای اتخاذ می‌کردیم برای این منظور شیارهای هلالی بعد از عملیات نقشه‌برداری و تعیین خطوط تراز روی زمین ایجاد کردیم. هر شیار هلالی قادر است تا 700 لیتر آب را در خود ذخیره کند در این صورت می‌توانستیم آب باران را به این طریق برای نهال کاری ذخیره و مدیریت کنیم. او می‌افزاید: با اینکه کاشت بذر زمان مناسب می‌طلبد اما ما به دلیل محدودیت زمانی مجبور شدیم همه کارهایمان را جلو بیندازیم. چون اگر گرما از راه می‌رسید دیگر امکان کاشت بذر نبود. به همین دلیل بعد از پایان زمستان اقدام به بذرکاری و قرق مناطق کردیم.

عملیات بوته کاری در سطح 300هکتار از اطراف دریاچه با کاشت گونه‌هایی از قره داغ، آتریپلکس وروسیفرا، آتریپیلکس کانیسنس و کوخیا در سایت های سپرغان ارومیه، چوپانلوی سلماس و آغداش میاندوآب انجام گرفت. همزمان گز زارهای اطراف دریاچه که توسط مردم سوزانده و نابود شده بود بار دیگر در وسعت 850 هکتار کاشته و احیا شد. بیش از 3200 هکتار هم از مراتع قرق شد و جو علوفه‌ای در اختیار دامداران محلی قرار گرفت تا چرای دام مانع رویش مجدد درختچه‌ها و بوته‌ها نشود.

مدیر کل منابع طبیعی استان آذربایجان غربی به «ایران» می‌گوید: به‌دلیل اجرای همین اقدامات در این مناطق که تا پیش از این فاقد پوشش گیاهی بود، اکنون پوشش گیاهی بالای 60 درصد ایجاد شده است. عملیات قرق، بوته کاری و نهال کاری تا پایان سال 94 ادامه یافت و تا حد قابل قبولی بیابان‌های به وجود آمده سبز شدند.

وهابزاده درباره اعتبارات تخصیص یافته برای احیای دریاچه در حوزه منابع طبیعی می‌گوید: سال93، 5میلیارد و 550میلیون تومان اعتبار برای این اداره کل مصوب شد که به‌طور کامل تخصیص یافت. البته چون دیر پرداخت شد ما از محل طرح دیگری بودجه را تأمین کردیم چون نمی‌توانستیم زمان را از دست بدهیم و بعد که بودجه تخصیص یافت به همان طرح بازگرداندیم. اما بودجه مصوب سال94، 7میلیارد و 690 میلیون تومان بود که تا به امروز چهار میلیارد و 400 میلیون تومان آن تخصیص یافته است. این مسئول محلی، در عین حال با اشاره به افزایش 50سانتی‌متری تراز آب دریاچه، اقدامات ستاد احیای دریاچه ارومیه را قابل تقدیر دانست و یادآور شد: لایروبی مسیرهای رودخانه‌های منتهی به کانون دریاچه و افزایش نزولات جوی در کنار سایر اقدامات ستاد احیا باعث تثبیت وضعیت دریاچه شده است. به‌گفته وهاب‌زاده با پیگیری‌های بی‌وقفه عیسی کلانتری، دبیر ستاد احیای دریاچه ارومیه، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی بالاترین اعتبار را به دریاچه اختصاص داده است که انتظار می‌رود با تداوم این روند، تنگناهای مالی و اعتباری احیای دریاچه ارومیه برطرف شود.

ریزگردهای نمکی همچنان تهدید است

هنوز بیش از دهها هزار هکتار دیگر از کانون‌های بحرانی و بیابانی اطراف دریاچه باقی مانده که قرار است امسال و سال آتی زیر پوشش طرح‌های بیابانزدایی برود. با این حال کابوس ریزگردهای نمکی همچنان بزرگترین دغدغه مردم و مسئولان محلی و ملی از بحران خشکیدگی دریاچه ارومیه است. ازسوی دیگر این پرسش به قوت خود باقی است که آیا دریاچه ارومیه احیا می‌شود؟ دریاچه‌ای که زمانی بزرگترین پهنه آبی ایران و بعد از بحرالمیت، دومین دریاچه شور جهان نام گرفته بود حالا در نبردی نابرابر با عوامل انسانی مخرب برای ماندن و ادامه حیات چندین میلیون ساله‌اش تلاش می‌کند. ارومیه یکی از قدیمی‌ترین پارک‌های ملی ایران و از جمله تالاب‌های بین‌المللی جهان است که در سال 1354 در فهرست کنوانسیون رامسر به ثبت رسید و در همین سال موفق شده بود تحت پوشش برنامه انسان و کره مسکون یونسکو به عنوان ذخیره گاه زیستکره نیز به ثبت برسد.