«بورالان» بهشتی که بیابان شد

روزنامه ایران: اینجا نه هامون و جازموریان است که از فرط بی‌آبی و خشکیدگی زمین تحت هجوم شن‌های روان قرار گرفته باشد نه بیابان‌های جنوب خوزستان و یزد و خراسان! اما گستره مناطق بیابانی کشورمان که زمانی نه چندان دور تنها به داخل فلات مرکزی ایران محدود می‌شد حالا چند سالی است که از 4 گوشه کشور و حتی از شمالی‌ترین نقطه آذربایجان غربی که نام منطقه آزاد ماکو را با خود یدک می‌کشد، در حال پیشروی به داخل سرزمین است. در بورالان، جایی که در یک قدمی رشته کوه های آرارات ترکیه، دشتی سرسبز و آباد در آن سوی مرز و چشمه ای پرآب به وسعت یک تالاب در این سوی مرز دیده می‌شود، بیابانی هم به وسعت هزاران هکتار در کنار این همه آب و سبزینگی وجود دارد.

باور کردنش سخت است، اینکه هم آب باشد و هم کوه و هم دشتی حاصلخیز و سرسبز در آن سوی مرز و هم دمای هوا نسبتاً مناسب باشد اما بیابان و شن زارهایی به وسعت آنچه که در سیستان و خوزستان و هرمزگان و کرمان تاکنون وجود داشته حالا در شمالی‌ترین نقطه آذربایجان غربی هم ظهور کرده است.

بورالان منطقه‌ای واقع در نقطه صفر مرزی ایران و ترکیه، دشتی با 68 هزار هکتار وسعت است که علاوه بر ترکیه با جمهوری نخجوان و ارمنستان هم مرز مشترک دارد. این دشت که 32 روستا و 1410 خانوار روستایی و عشایری کرد و ترک زبان را با یکصد هزار واحد دامی در خود جای داده است تا همین دو سه دهه قبل هم دشتی سرسبز و زیبا بود. «چشمه ثریا» با دبی آبی در حدود 7 مترمکعب در ثانیه که در مجاورت پاسگاه مرزی ایران و ترکیه در بورالان قرار گرفته و سرچشمه رودخانه قره‌سو را تشکیل می‌دهد و نهایتاً به ارس می‌ریزد، گوشه‌ای از چشم‌انداز زیبای این دشت بی‌نظیر است ولی حیرت آور اینکه، در یک کیلومتری این چشمه که خود از صدها چشمه جوشان تشکیل شده بیابانی وجود دارد که اکنون به عنوان یکی از کانون‌های بحرانی بیابانی ایران در سطح ملی به ثبت رسیده است.

وجود دام به میزان سه برابر ظرفیت مراتع و چرای بی‌رویه این دام‌ها در دشت بورالان در 4 دهه گذشته چنان بلایی بر سر این دشت زیبا آورده که حالا هرازگاهی با وزش باد، حجم عظیمی از خاک و شن به هوا بلند شده و گاه خانه‌های روستایی را تا نیمه زیر شن ها فرو می‌برد.

در جاده بورالان و در حالی که به سمت چشمه ثریا در حرکت هستیم از میانه روستاهایی عبور می‌کنیم که تا همین چند سال پیش مرتباً در محاصره شن‌های روان قرار می‌گرفتند اما اکنون سدی به وسعت 1000 هکتار در برابر این شن‌زارها ایجاد شده تا جلوی هجوم شن‌های روان را بگیرد! البته سدی از جنس گیاهان نه بتون و سیمان! سمت چپ جاده تا چشم کار می‌کند مناطق بیابانی توسط اداره کل منابع طبیعی استان آذربایجان غربی بوته کاری و درختکاری شده و منطقه با ایجاد فنس و حضور چند قرقبان حفاظت می‌شود تا مانع حضور دام‌های مردم در فصول نامناسب به داخل دشت شود.

اگرچه وسعت کانون‌های بحرانی این دشت 68 هزار هکتاری نزدیک به 15 هزار هکتار است اما کمبود اعتبارات منابع طبیعی در دو دهه گذشته مانع از این شده تا تمامی این منطقه زیرپوشش عملیات تثبیت شن و درختکاری برود. پرویز ریاضی فر معاون فنی اداره کل منابع طبیعی استان آذربایجان غربی می‌گوید: برای مدت چند دهه مدیریت دام در این منطقه واقعاً افسارگسیخته بوده است و چون بورالان در مجاورت رشته کوه‌های آتشفشانی آرارات قرار گرفته و خاک آن از جنس گدازه‌های آتشفشانی و بازالتی است و چسبندگی لازم را ندارد بسیار مستعد بیابانی شدن است و اگر پوشش گیاهی از بین برود به سرعت تحت فرسایش بادی قرار می‌گیرد. او می‌افزاید: رشته کوه‌های آرارات بیش از 5هزارو100 متر ارتفاع دارند در حالی که دشت بورالان در فاصله بسیار کمی از این کوه‌ها در ارتفاع 800 متری از سطح دریا قرار گرفته است. همین اختلاف ارتفاع شدید باعث اختلاف فشار هوا می‌شود و در محل تلاقی این دو اقلیم ناگهان دو جبهه هوای گرم و سرد که به هم برخورد می‌کنند ایجاد بادهای شدید را می‌کنند و اگر زمین عاری از پوشش گیاهی باشد این باد می‌تواند لایه سطحی خاک را براحتی به هوا بلند کند و طوفان شن ایجاد می‌کند. این کارشناس می‌گوید: اما در کنار این عوامل طبیعی، چرای بی‌رویه دام و سوء مدیریت در منابع آب و خاک اصلی‌ترین علت بیابان زایی در منطقه است.

رحمان وهابزاده، مدیرکل منابع طبیعی استان آذربایجان غربی نیز می‌گوید: معیشت اصلی ساکنان این منطقه از طریق دامداری است و این بیشترین فشار را به مراتع وارد کرده است در حالی که در آن سوی مرز، ما اصلاً شاهد بیابان نیستیم و اتفاقاً آن سوی مرز همانگونه که دیدید حتی تشابه شرایط طبیعی دشت آرارات با بورالان اما بیابانی دیده نمی‌شود برای اینکه ترک‌ها برنامه‌های خوبی را برای مدیریت مرتع به اجرا گذاشته‌اند و تقریباً تمامی دامداری‌های سنتی‌شان را به دامداری صنعتی تبدیل کرده‌اند تا دام از مرتع خارج شود و نتیجه امر را شما به خوبی دیدید. او تأکید می‌کند: متأسفانه مدیریت دام در مرتع با سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور نیست و دستگاه‌های دیگری در این زمینه فعالیت می‌کنند اما در سال‌های گذشته ما نیز تلاش کردیم تا حدودی با مشارکت مردم دام مازاد و چرای دام را تحت مدیریت قرار دهیم تا پیامدهای بیابانزایی کمتر شود.

امیر اردبیلی، رئیس اداره بیابان اداره کل آذربایجان غربی نیز می‌گوید: عملیات بیولوژیک در قالب طرح‌های مقابله با بیابان در بورالان در سال 75 و 76 انجام شد و حدود 1000 هکتار از اراضی را که وضعیت نامطلوبی داشتند زیرپوشش بوته کاری و قرق بردیم تا جلوی هجوم شن‌های روان را در 4 روستای منطقه که در شرایط بدی قرار داشتند بگیریم. اما در سایر اراضی با مدیریت چرای دام کار را پیش بردیم و برای اینکه از مشارکت مردم بتوانیم بهره‌مند شویم تصمیم گرفتیم طرح بین‌المللی ترسیب کربن را که پیش‌تر در جنوب خراسان به دستاوردهای خوبی رسیده بود در این منطقه نیز تعمیم دهیم. او افزود: اصلی‌ترین هدف طرح ترسیب کربن جذب دی اکسید کربن اضافی جو به منظور کاهش اثرات ناشی از افزایش گازهای گلخانه‌ای و گرمایش زمین بوده که با اجرای آن در سال 1393 در منطقه بورالان تلاش کردیم هم مدلی برای افزایش بهره‌مندی از مناطق نیمه‌خشک با مشارکت مردم داشته باشیم و هم وضعیت اجتماعی و اقتصادی جامعه محلی و شاخص‌های توسعه انسانی را در این منطقه ارتقا دهیم.

او می‌افزاید: ما برای اینکه میزان وابستگی مردم به دامداری را کاهش دهیم باید مشاغل جایگزین برایشان ایجاد کنیم تا بدین ترتیب از چرای بی‌رویه دام و نابودی مراتع نیز جلوگیری کنیم برای همین با تخصیص 5هزارو 212 میلیون ریال اعتبار از محل اعتبارات ملی در سه سال گذشته موفق شدیم با مشارکت مردم 25 گروه توسعه روستایی تشکیل دهیم. همچنین یک صندوقی با کمک 29 میلیون تومانی دفتر سازمان ملل در ایران در منطقه ایجاد کردیم که بسیاری از زنان و مردان روستایی در این صندوق عضو شده و کار این صندوق این است که برای ایجاد کارگاه‌های قالیبافی و خیاطی و... به اهالی وام می‌دهد.

این کارشناس خاطرنشان کرد: از دیگر فعالیت‌های مهم طرح تعمیم ترسیب کربن می‌توان به کاشت نهال به صورت مشارکتی با همکاری جوامع محلی برای احیای مناطق بیابانی در منطقه و از اقدام‌های اولیه آن به آماده‌سازی و کاشت نهال‌های سازگار با محیط و گیاهان خوش‌خوراک برای دام اشاره کرد که حدود 250 هکتار نهال‌های مثمر و غیرمثمر کاشته شده است.

به همین منظور آب مورد نیاز برای این طرح را نیز داریم تأمین می‌کنیم. یعنی چون قرار است طبق برنامه‌های طرح یک کمربند سبز در حاشیه جاده در منطقه از درختان مثمر و غیرمثمر داشته باشیم به آب نیاز داریم که مجوز برداشت 500 لیتر در ثانیه از آب چشمه ثریا را از آب منطقه‌ای و کمیسیون آب‌های مرزی گرفتیم و بزودی این آب به منطقه وارد می‌شود.