احتکار حق‌آبه ایران از اولین دوره ابتکار/ ظریف: همواره به افغان‌ها گفته‌ایم که حقمان را بدهند!/ زندگی ده‌ها هزار‌نفر در گروی ناتوانی دولت‌ها در احیای هامون

سرویس اجتماعی فردا؛ حامد فراهانی: یکی از موضوعات مورد بحث در نشست خبری اخیر رئیس سازمان حفاظت محیط زیست وضعیت کنونی تالاب ها در سطح کشور بود به طوریکه معصومه ابتکار در این مورد گفته است: احیای تالاب‌ها موضوعی بود که از ابتدای آغاز به کار خود در سال 92 در دستور کار قرار دادیم و برخلاف گذشته که تالاب‌ها مورد بی‌توجهی مطلق قرار گرفته بودند هم اکنون با تلاش‌های صورت گرفته تالاب‌های کشور در حال احیا شدن هستند .

همچنین ابتکار چند هفته پیش اعلام کرد: تلاش های دولت تدبیر و امید سبب شده تالاب بین المللی هامون در سیستان به عنوان زیستکره در جهان معرفی شود.

تالاب ها نقش مهمی در صنعت گردشگری دارند

گفتنی است؛ در ایران بیش از 20 تالاب وجود دارد از طرفی تالاب ها علاوه بر اهمیتی که از لحاظ زیست محیطی دارند از مکان های مورد توجه برای عده بیشماری از گردشگران نیز محسوب می شوند. به عنوان یک واقعیت نباید اثرات غیر قابل کنترل گردشگری را بر منابع طبیعی مانند تالاب ها فراموش کرد، چون می تواند بسیاری از منابع وابسته به آن را از بین ببرد. گردشگری به طور بالقوه منافع اقتصادی زیادی برای کشورها در بر داشته است و می تواند نقش مهمی را در رشد اقتصادی و تحقق اقتصاد مقاومتی ایفا کند.

از میان این تالاب ها دریاچه و تالاب بین‌المللی هامون به عنوان سومین دریاچه بزرگ ایران پس از دریاچه خزر و دریاچه ارومیه و هفتمین تالاب بین‌المللی جهان و یکی از ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره در ایران محسوب می شود. این دریاچه در استان سیستان و بلوچستان واقع شده و از سه دریاچه کوچک به نام‌های هامون پوزک، هامون صابری و هامون هیرمند تشکیل شده‌است که در زمان فراوانی آب به هم می‌پیوندند و دریاچه هامون را تشکیل می‌دهند. رودخانه هیرمند شریان اصلی ورود به هامون و رودخانه‌های خاش‌رود، فراه، هاروت‌رود، شوررود، حسین‌آباد و نهبندان به هامون می‌ریزند.

دریاچه هامون در زمان پرآبی

وسعت دریاچه هامون در زمان پرآبی ۵۶۶۰ کیلومتر مربع است که از این مقدار ۳۸۲۰ کیلومتر مربع متعلق به ایران و 1840 کیلومتر مربع آن متعلق به افغانستان است. با این اوصاف، دریاچه هامون وابسته به رودخانه هیرمند است و این وابستگی باعث شده تا هرگونه نوسانات در میزان آب آن، مشکلاتی را برای کل سیستم به وجود آورد.

حق آبه 850 میلیون مترمکعبی در عهدنامه سال 51

در عهدنامه ای که میان ایران و افغانستان در سال 1351 منعقد شد قرار بود ایران سالیانه 850 میلیون مترمکعب حق آبه از رودخانه هیرمند داشته باشد اما از اواخر دهه 70 و دو سال پس از انتصاب ابتکار به عنوان رئیس سازمان حفاظت محیط زیست میزان ورودی آب هیرمند به دریاچه هامون کاهش یافت.

اهمیت این دریاچه به خاطر آب شیرین آن و امکان پرورش و صید ماهی در سالهای پر آبی و تأمین علوفه دامها از طریق حاشیه و نیزارهای آن می‌باشد و تا سال 1378 با حجمی بالغ بر 8 میلیارد مترمکعب عامل اصلی حیات در منطقه سیستان شناخته می‌شد.

احمد عاقبت بخیر، عضو کمیساریای آب رودخانه هیرمند در سال 94 در این باره گفته است: افغانستان 16 سال است که سیلاب‌های غیرقابل کنترل خودش را به عنوان حق آبه ایران جا زده است، این سیلاب‌ها علاوه بر این‌که برای کشاورزی مناسب نیستند بلکه همواره به تاسیسات ما خسارت وارد می‌کند، این کشور بر اساس معاهده باید بدون وقفه، در طول سال آب را از سد کجکی رهاسازی کند ولی آنها تا امروز سیلاب‌های غیرقابل کنترل یکی دوماهه حوضه «ارغنداب» را که ارتباطی به سد کجکی و معاهده تقسیم آب ندارد به عنوان حق آبه جا زده است.

بی توجهی مسئولان افغانستانی درباره حق آبه هامون

این مسئول همچنین به اقدامات غیرقانونی افغانستان در انسداد دهانه ورودی آب رودخانه هیرمند به ایران اشاره کرد و گفته است که افغانستان در چند کیلومتری مرز ایران، در عرض رودخانه سدی احداث کرده و مانع جریان طبیعی آب شده است.

وی هم‌چنین گفت که افغانستان بر خلاف قانون با ایجاد نهر لشکری، آب را به موازات رودخانه "پریان مشترک" در ایران به سمت "چغانسور"، ولسوالی (شهرستان) "چنگ" و شمال "نیمروز" هدایت کرده است.

اما مسئولان افغانستانی می‌گویند هرگز جلوی آب به ایران را نگرفته اند، محمد نور، سفیر این کشور در ایران که در روز جهانی تالاب‌ها به بخش ایرانی تالاب بین‌المللی هامون سفر کرده بود، گفته است: خشکسالی در افغانستان سبب کاهش نزولات جوی شده است.

اما طوایف محلی ساکن در مرز ایران بر خلاف مقامات افغانستانی، می‌گویند که افغانستان علاوه بر این‌که جلوی ورود آب به ایران را گرفته، با ایجاد نهرهای غیرقانونی، آب را از مسیر واقعی‌اش منحرف کرده است.

اهمیت اقتصادی و زیست محیطی تالاب هامون

تالاب هامون برای استان سیستان و بلوچستان چه از لحاظ اقتصادی و چه از لحاظ سطح اشتغال نقش مهمی را ایفا می کند و همین تالاب می تواند بخش زیادی از مهاجرت های اجباری مردم این قسمت از استان را به شهرهای دیگر کاهش بدهد چرا که خشکسالی 17 سال اخیر در پنج شهرستان شمالی استان سیستان و بلوچستان که حوضه آبریز رودخانه هیرمند است، 3000 میلیارد تومان خسارت در بر داشته است و در این میان 70 هزار بهره‌بردار کشاورزی و 3000 صیاد شاغل در تالاب هامون در این سال‌ها بیکار شده‌اند .

حلیمه عالی نماینده‌ مردم سیستان در مجلس نهم با اشاره به اینکه بیش از 70 درصد مردم این منطقه به علت خشکسالی تالاب هامون با فقر و تنگدستی دست و پنجه نرم می‌کنند، اظهار کرد: پیگیری و تأمین حق‌آبه سیستان و احیای تالاب هامون تنها راه نجات مردم سیستان از وضعیت کنونی است .

علاوه بر این به گفته محیط زیست و هواشناسی، خشک شدن تالاب هامون سبب بروز پدیده گرد و غبار در استان‌های شرق و جنوب شرقی ایران و برخی ولایات در کشورهای افغانستان و پاکستان شده است، بر اساس نقشه‌های ماهواره‌های هواشناسی، تالاب بین‌المللی هامون در این سال‌ها به چشمه‌های تولید ریزگرد در آسیای مرکزی تبدیل شده و همه ساله دامنه گسترش ریزگردهای آن در حال افزایش است .

سیلاب ها دلیل اصلی افزایش دوره ای آب هامون

محمد جواد ظریف, وزیر امور خارجه نیز در نشست علنی مجلس در آبان ماه 94 در خصوص حق آبه هیرمند گفته است: وزارت امور خارجه معتقد است که موضوع حق‌آبه جمهوری اسلامی ایران در هامون، هیرمند و حریر رود به‌عنوان یکی از موضوعات اساسی در روابط ایران با افغانستان باید پیگیری شود و این موضوع در ملاقات رئیس جمهور با روسای جمهور سابق و کنونی افغانستان و همچنین در ملاقات‌های بنده با دبیر شورای امنیت ملی افغانستان، وزیر خارجه، رئیس اجرایی و مقامات افغان همواره پیگیری شده است و امروز موضوع حق‌آبه و رساندن آب به ایران هم در هیرمند، هم در هامون و هم در حریر رود به‌عنوان یکی از مطالباتی است که در مذاکره با افغانستان پیگیری می‌شود.

وی تاکید کرد: وزارت امور خارجه در حال حاضر اصرار دارد دولت افغانستان تعهد خود را بر اساس قرارداد ۱۳۵۱ اجرا کند.

ظریف با انتقاد از اینکه دولت افغانستان در مورد آب معمولی رودخانه به تعهدات خود به اندازه کافی پایبند نیست، گفت: آنچه گاها سبب افزایش میزان آب می‌شود به دلیل جاری شدن سیلاب‌ها است و به آب رودخانه ارتباطی ندارد.

همه این موارد و بسیاری از نکات دیگر می تواند اهمیت این تالاب را بیش از پیش نمایان کند تالابی که تمام کارها و اقدامات انجام شده برای احیای آن در حد حرف باقی مانده است و میزان آبی هم که در تالاب وجود دارد به دلیل وجود سیلاب هایی است که هر از چند گاهی در این منطقه به راه می افتد و این به معنای احیای آن نمی تواند باشد, چرا که اب رودخانه هیرمند باید در طول سال به داخل هامون سرازیر شود و از این رو می طلبد تا دستگاه دیپلماسی و سازمان حفاظت محیط زیست برای برقراری حق آبه هامون به عنوان شریان زندگی در تالاب هامون قدم های محکم تری را بردارند.