سوغات ناخوشایند مسافران نوروزی!؟ / برای حفظ طبیعت چه باید کرد؟

سرویس اجتماعی فردا؛ بشیر قلی زاده سرچشمه: بهار فصل همراهی با طبیعت و محیط زیست است، اما اگر تجربه سال‌های گذشته از سفرهای نوروزی را به یاد بیاوریم می‌بینیم که تاکنون رفتار ما با آغاز فصل بهار نه تنها در جهت دوستی با طبیعت نبوده بلکه جلوه‌ای از رفتار خصمانه درمقابل طبیعت است. توجه به مقوله محیط زیست و اهمیت آن در زندگی امروز نسل بشر امری است که نمی توان از آن به سادگی گذشت. اهمیت فرهنگسازی در این مقوله در ایران وظیفه ای است که باید به جد به آن پرداخت. در غیر این صورت در آینده ای نه چندان دور محیط زیستی در ایران باقی نخواهد ماند که از آن حفاظت شود. در اصل پنچاه قانون اساسی ایران نیز حفظ و حراست از محیط زیست به آن اشاره شده است. انبوه زباله‌ها، آب‌های آلوده، شاخه‌های شکسته و مراتع سوخته که هر سال پس از پایان تعطیلات نوروزی در سراسر کشور شاهد آن هستیم تنها نمونه کوچکی از نتیجه رفتار ما با محیط زیست است؛ در حالی که می‌توان با رعایت نکاتی کوچک ضمن حفظ میراث گران‌بهای طبیعت کشور، سفر نوروزی دلپذیرتری را تجربه کرد. از آنجایی که هفتاد درصد سطح کره زمین را دریاها پوشانده اند و زمانی مردم بر این باور بودند که وسعت دریاها اجازه می دهد که آلودگی های ایجاد شده توسط انسان ها عملا توسط دریاها پاکسازی شود. همچنین تصور می شد دریاها منبعی بی پایان برای ماهیگیری و صید دیگر جانداران هستند. دریاها بر خلاف خشکی ها که پدیده مالکیت خصوصی قرن ها در آن جا افتاده، مناطق آزاد متعلق به همه تلقی می شدند. اما امروزه که شهرهای ساحلی جهان میلیون ها نفر جمعیت دارند، بیش از ۴۰ درصد از جمعیت زمین در کنار دریاها زندگی می کنند و میزان آلودگی هایی که وارد دریا می شود، به شدت افزایش یافته دیگر نمی توان دریاها را مناطق آزاد دانست و آنها را آلوده به انواع سموم و فضولات کرد و انتظار داشت که وضع طبیعی حیات حفظ شود. برنامه محیط زیست سازمان ملل در گزارشی اعلام کرده است ۱۵۰ منطقه مرده در دریاها و اقیانوس های جهان وجود دارد که در آنها به دلیل آلودگی به نیتروژن ناشی از کودهای شیمیایی و فضولات صنعتی، اکسیژن آب شدیدا کاهش یافته و در نتیجه حیات در آن مناطق از بین رفته است. پلاستیک و اثرات آن بر طبیعت و انسان کیسه های پلاستیکی و ظروف یکبار مصرف بخاطر سهولت در مصرف در همه جا کاربرد دارد از جمله در مسافرتها، مواد پلاستیکی اگر در طبیعت به حال خود رها شوند بیش از 300 سال برای تجزیه و بازگشت به طبیعت زمان لازم دارند. متاسفانه بیشتر حجم زباله های رها شده در محیط زیست از مواد تجزیه ناپذیر(پلاستیک ها) می باشند زندگی مدرن علاوه بر رفاهی که برای انسان به همراه دارد گاه ضررهای جبران ناپذیری را نصیب او می کند. همشهری: کیسه های پلاستیکی و ظروف یک بار مصرف نیز در این مورد مصداق دارند. زمانی که این کیسه ها و ظروف، جایگزین اسلاف پارچه ای و کاغذی خود شدند شاید کمتر کسی فکر می کرد در آینده ای نزدیک همین جایگزین ها، تبدیل به یکی از معضلات اصلی محیط زیست شوند.براساس تحقیقات انجام شده تنها در ایران سالانه بیش از ۳میلیون تن پلاستیک تولید می شود. بیشتر این پلاستیک ها نیز بادوام هستند و صد ها سال طول می کشد تا به خودی خود تجزیه و نابود شوند. در سال های اخیر همیشه هشدارهایی در مورد اثرات سوء استفاده از ظروف یک بار مصرف و پلاستیکی شنیده ایم؛ یعنی گذشته از بحث آسیب رسانی به محیط زیست، استفاده از این ظروف برای سلامت انسان مضر است. ظروف یک بارمصرف، عمــدتا از پلی استایــرن و PVC که وابسته به مواد نفتــی و فسیلــی است، ساخته شده اند. این مواد در مواجهه با دمای بالای ۶۵ درجه سانتی گراد و در مجاورت با چربی ها و مواد اسیدی، آزاد می شوند که سرطان زایی آنها ثابت شده است. برای ساخت ظـرف های یک بار مصرف، انواع نرم کننده ها، پایدارکننده ها، روان کننده ها، رنگدانه ها و پرکننده ها اضافه می شود که همگـی آنها برای سلامتــی مضر هستند. استفاده از ظروف پلاستیکی پلی استایرنی برای نگهداری موادغذایی و نوشیدنی های با دمای بالای ۶۵ درجه سانتی گراد، سبب آزاد شدن مواد خطرناک سرطان زا می شود. ایران جزو معدود کشورهای جهان در استفاده بیش از حد از ظروف یک بار مصرف پلاستیکی پلی استایرنی است. پلی استایرن بیش از ۳۰۰سال برای تجزیه و بازگشت به طبیعت زمان لازم دارد. از سوی دیگر محققان به این نتیجه رسیده اند که استفاده از این ظروف برای مواد غذایی گرم و داغ از نظر بهداشتی به هیچ عنوان مناسب نیست چون ظروف پلی استایرن همیشه مقداری استایرن آزاد در ترکیبات پلیمری خود دارند که فوق العاده سمی و سرطان زاست. زمانی که ظروف استایرن با موادغذایی گرم و داغ و به ویژه چرب تماس پیدا می کند، استایرن آزاد آن وارد ماده غذایی می شود. آب جوش نیز باعث جدا شدن استایرن آزاد از ظرف و ورود آن به آب می شود اما تماس این ظروف با غذای چرب و داغ باعث ورود تمامی استایرن های آزاد موجود در ظرف به ماده غذایی می شود و افرادی که به طور مستمر از غذاهای درون این ظروف استفاده می کنند، دچار بیماری های خطرناکی از جمله سرطان می شوند. بازیافت پلاستیک در طبیعت به طور طبیعی ۳۰۰ تا ۵۰۰سال زمان می برد که معایبی همچون سرطان زایی در نتیجه مهاجرت مونومر از ظرف به داخل مواد موجود در ظرف، عدم سازگاری با محیط زیست و طبیعت و از بین رفتن سرمایه ملی در اثر استفاده از منابع غیرقابل تجدید را به همراه دارد. استفاده از ظروف یک بارمصرف پلاستیکی که باعث دفع زباله های ظروف پلاستیکی و انباشت آنها در طبیعت و محیط زیست می شود، به مرور منابع آبی و خاکی، دریاها، رودخانه ها و حیات جانداران و گیاهان را تهدید می کند. هنگامی که کیسه های پلاستیکی به عنوان زباله دورریخته می شوند، به علت ماندگاری بیش از ۵۰۰ سال در محیط، باعث آلودگی محیط زیست می شوند. این کیسه ها به همراه باد جابه جا شده و وارد رودخانه ها و کانال های آب می شوند؛ در نتیجه موجب گرفتگی آبراهه ها شده و در بسیاری موارد به علت ساکن ماندن آب، زادوولد انواع حشرات افزایش می یابد. کیسه های پلاستیکی درصورت ورود به محیط زیست دریایی، وارد زنجیره غذایی جانوران دریایی شده و سالانه هزاران گونه از جانوران آبزی از قبیل وال، دلفین، فک و لاک پشت و نیز پرندگان دریایی اشتباهاً بر اثر خوردن این کیسه ها و خفگی ناشی از آن می میرند. کیسه های بلعیده شده حتی پس از مرگ جانوران و تجزیه آنها نیز سالم باقی می مانند، بنابراین دوباره پراکنده شده و از بین بردن حیاتی دیگر را ادامه می دهند. پلاستیک ها درصورتی که به عنوان زباله دفن شوند، به علت تجزیه آرام و کند در محل های دفن می توانند سبب تشکیل شیرابه و نفوذ آن به آب های زیرزمینی شوند. این شیرابه شامل ترکیباتی نظیر فلزات سنگین و سایر ترکیبات خطرناک است که جزو ترکیبات زیان آور برای محیط زیست هستند. همچنین مواد پلاستیکی و پلیمری به علت ساخته شدن از منابع نفتی و دارا بودن مواد با پایه نفتی و خاصیت تجزیه ناپذیری، در خاک باقی می مانند و به این ترتیب مواد شیمیایی آنها به تدریج از طریق خاک وارد زنجیره غذایی انسان می شود؛ بنابراین علاوه بر اثرات کیسه ها و ظروف پلاستیکی روی محیط زیست، آنچه حائز اهمیت است، سلامت انسان هاست، به خصوص اینکه امروزه مصرف بیش از حد و نابجا از این مواد، خطرات جبران ناپذیری را برای سلامت انسان به همراه دارد. کیسه ها و ظروف پلاستیکی به علت ترکیبات خاص موجود در آنها، درصورت تماس با مایعات و مواد غذایی چرب، اسیدی یا داغ، ترکیباتشان آزاد شده و وارد بدن انسان می شود که این امر باعث ایجاد بیماری های صعب العلاج مثل انواع سرطان ها خواهد شد. کشورهای پیشرفته چند سالی است که استفاده از ظروف یک بارمصرف گیاهی را جایگزین انواع پلاستیکی آن کرده اند. در کشور های صاحب فناوری تولید پلیمر های گیاهی، از نشاسته ذرت، سیب زمینی و گندم برای این منظور استفاده می شود. نشاسته به طور طبیعی یک پلیمر گیاهی ضعیف است که خاصیت هیدروفیلی دارد. فزودن اسید های چرب گیاهی چون استاریک اسید و اولئیک اسید باعث می شود تغییراتی در ترکیب اولیه به وجود آید و با تشکیل گروه استری با زنجیره طویل کربنی، خاصیت آب گریزی ایجاد شود. در استفاده از این پلاستیک ها هیچ محدودیتی وجود ندارد و تمام انواع ظروفی که با پلاستیک های معمولی ساخته می شوند با پلیمر های گیاهی هم قابل تولید هستند، ضمن اینکه پلیمر های گیاهی از انعطاف پذیری بیشتری برخوردارند، در مایکروفر قابل استفاده اند و برخلاف پلی استایرن که استفاده از آن در دمای بالاتر از ۶۵درجه مجاز نیست، دمای ۹۰ تا ۱۰۰درجه سانتی گراد را به راحتی تحمل می کنند. تجزیه این پلیمر ها در خاک حداکثر ۳ تا ۶ ماه طول می کشد که بستگی به دما، رطوبت و فشار خاک دارد که میکروارگانیسم های موجود در خاک را تحت تأثیر قرار می دهند. علاوه بر حفظ محیط زیست، حفظ سلامت انسان ها هنگام استفاده از این ظروف اهمیت ویژه ای دارد و از آنجایی که این پلیمر ها منشأ گیاهی و طبیعی دارند، هیچ ماده سمی و مضری از آنها آزاد نمی شود. می‌توان با در نظر گرفتن چند نکته کوچک تا حد ممکن از تخریب محیط زیست جلوگیری کرد: اطلاعات بهداشتی و زیست محیطی مربوط به هر منطقه‌ای را که به آن وارد می‌شوید از مقامات و افراد محلی یا راهنمای تور و مدیر تفرجگاه‌ها کسب کنید. به درختان آسیب نرسانید و به کودکان خود بیاموزید که گیاهان را نوازش کنند و هرگز به شاخه ها و تن آن‌ها آسیب نرسانند؛ قطع درختان جهت تهیه سوخت موجب تشدید خطر فرسایش خاک و از بین رفتن زیبایی منطقه می‌شود. از صابون‌ها و مواد پاک کننده قابل تجزیه در محیط زیست استفاده شود و همچنین از رها کردن زباله‌ها و پسمانده مواد غذایی مورد استفاده در سفر در محیط خودداری کنید؛ به یاد داشته باشید که با حجم سفرهای نوروزی اگر هرکس تنها یک تکه آشغال در طبیعت بیندازد تا پایان نوروز چه اندازه خواهد شد. از آلوده کردن آب‌های سطحی خودداری و از مناطق تعیین شده برای شنا در شهرهای ساحلی استفاده کنید. اگر گروهی سفر می‌کنید، بخشی از کار شما می‌تواند راه انداختن جنبش‌های زیست محیطی باشد. ما می‌توانیم طبیعت را آلوده نکنیم، اما مهم تر از آن می توانیم طبیعت آلوده راپاکسازی کنیم. اگر هر کسی تنها یک کیسه از این زباله‌ها را جمع کند چشم انداز گردشگاه‌های ما دگرگون می‌شود. البته یادمان باشد، رعایت موارد بهداشتی مانند پوشیدن دستکش یا ماسک در هنگام گردآوری زباله‌های زیست محیطی الزامی است. هنگامی که در کنار رودها و دشت‌ها زیرانداز و سفره پهن می‌کنید، مراقب رُستنی‌های زیرپای خود باشید. به کودکان خود یادآوری کنید، جانوران اگر کوچک و ناتوان هستند، باید در پناه ما باشند، اگر نیرومند هستند باید از نزدیکی به آن‌ها پرهیز کرد. سنگ پرانی به پرندگان، لگدکوب کردن حشره‌هایی که روی زمین بار خود می‌برند، آسیب رساندن به آشیانه‌های طبیعی جانوران همگی جانور آزاری است و هیچ انسانی با عقل سلیم آن را توصیه نمی‌کند. از بلند کردن صدای بلندگوهای پخش کننده‌هایی که سبب آلودگی صوتی می‌شوند بپرهیزید. این کار ممکن است آرامش مردم بومی یا مسافران دیگران را به هم بریزد و کودکان خردسال ما را آشفته کند. لازم است همیشه یک کیسه هممراه خود داشته باشیم و زباله‌های تجزیه نشدنی(مواد پلاستیکی، نایلون، شیشه، قوطی) را در آن بریزیم و به محلهای جمع آوری زباله در شهر برسانیم. زباله‌های تجزیه شدنی را مانند پس مانده غذایی، پوست میوه‌ها اگر در مسیرهای عمومی است، دفن کنیم و اگر در مسیرهای کم رفت و آمد است دورازچشم دیگران در دسترس پرندگان و چرندگان قرار دهیم. سعی کنید برای گرم کردن غذا وتهیه چای از گاز کوچک سفری استفاده کنید و اگر ملزم به روشن کردن آتش شدید در مکانهای جدید و نو آتش روشن نکنید زیرا پوشش گیاهی آن قسمت از بین می‌رود. از بیراهه رفتن و میانبرزدن در مسیرهای عمومی خودداری کنید تا کمترین آسیب به دامنه وارد شود. با متجاوزان به محیط های طبیعی برخورد کنید و درنگهداری واحیای بقایای طبیعی کشور بکوشید. از نوشتن یادگاری روی سنگها و دیوار پناهگاه‌ها و نازیبا کردن کوهستان خودداری کنید. در روز طبیعت، تا حد امکان از غذاهای آماده که نیازمند پخت مجدد نیست به همراه داشته باشید. در صورت نیاز به آتش، حتی الامکان از ذغال آماده استفاده کنید حتماً خاکستر آتش را نیز با آب و خاک خاموش کنید. در صورت مواجه شدن با هر گونه حریق در جنگل نسبت به خاموش کردن آن اقدام و یا با مراکز آتش نشانی، محیط زیست و منابع طبیعی تماس گرفته و موضوع را گزارش کنند. شماره 1504 را به یاد داشته باشید در صورت هرگونه تخریب در عرصه‌های منابع طبیعی ماموران یگان حفاظت منابع طبیعی را خبر کنید. به هیچ عنوان وارد مناطق حفاظت شده نشوید این مناطق از نظر تنوع زیستی آسیب پذیری بیشتری داند. ماهی‌های قرمز را در آب‌های جاری رها نکنید این ماهی‌ها گونه‌های بومی کشور را از بین می‌برند. از جایگاه‌های مخصوص اسکان مسافران که توسط شهرداری‌ها تهیه شده است، استفاده کنید. هر مکانی را به گونه‌ای ترک کنید که گویی هرگز به آن منطقه نرفته‌اید. با رعایت نکات ذکر شده بالا می توان قدمی هر چند کوچک در حفظ محیط زیست برداشت.