دانشمند برجسته ایرانی: خوارزمی نبود کامپیوتر نداشتیم

روزنامه قانون: «مشعل زندگی من علم بوده و هست به مصداق:« از دیو و دد ملولم و انسانم آرزوست». علت انتخاب علم به عنوان راهنمای زندگی، آن آزادی اندیشه است که در جهان علم می بینم؛به عبارت دیگر نبود دگم و جزم و تحجر فکری. از این‌ رو است که بخشی از زندگی ام را وقف علم کرده ام». این‌ها گفته های پروفسور «ناصر کنعانی»، دانشمند برجسته ایرانی است که نام او در فهرست دانشمندان اروپايی برده می شود. کنعانی پس از اخذ ديپلم رياضی، جهت ادامه تحصيل به خارج از کشور رفت و درجه مهندسی و دکترا در فيزيک جامدات را از دانشگاه صنعتی برلين آلمان دريافت كرد. او به مدت دو سال در انستيتوی تکنولوژيکی ماساچوست (M.I.T) و دانشگاه فلوريدا به‌عنوان استاد مدعو درآمريکا سپری کرده و سپس به آلمان برگشت و در دانشگاه‌صنعتی برلين به تدریس و تحقیق پرداخت. وی تاکنون ٢٠٠ مقاله علمی در مجلات معتبر بين المللی منتشر کرده و چندین کتاب علمی نیز در زمینه حرفه خود نگاشته است که برخی از آن‌ها به زبان انگليسي و برخی دیگر به زبان آلمانی است. دو سه تا از این کتاب‌ها به زبان های دیگر، ازجمله فارسی، ترجمه شده اند. پروفسور کنعانی، يکی از متفکران فرهيخته عرصه علم، ادب و هنر ايران است و نامش سال هاست که در گاه‌شمار مشاهير آلمان آورده می شود. این امر او را در جایگاه ویژه ای قرار داده، به طوری که به عنوان یکی از بزرگان و مفاخر ايران زمين در مجامع بين المللی از او نام برده می شود. یکی از مهم ترین اقدامات وی، پایه گذاری«جایزه پروفسور کنعانی» است که هر دو سال، به 6 پژوهشگر جوان ایرانی اعطا می شود که در مقطع کارشناسی ارشد و دکترا موفق به دست‌آوردهای چشمگیری در زمینه صنعت آبکاری و حفظ محیط زیست شده اند. او با فروتنی از توضیح بیشتر درباره این جایزه علمی-عملی امتناع می کند، اما هشت سال است که بخشی از سرمایه زندگی خود را صرف آن نموده است.

در اولین دوره اعطای این جایزه در هشت سال پیش، ٢٤ پروژه برای دریافت آن ارائه شده بودند، اما امسال ٨۵ پروژه از دانشگاه ها و مراکز صنعتی ایران، خود را نامزد دریافت این جایزه کردند.سخنرانی چندی پیش پروفسور کنعانی در مرکز تحقیقات صنعتی، فرصت مناسبی بود تا با این دانشمند برجسته کشورمان، گپ و گفتی داشته باشیم. وی از محمد بن موسی خوارزمی و ويژگی های رفتاری اين ریاضیدان، ستاره شناس و جغرافیدان شهیر ایرانی سخن گفت و نگاه موشکافانه و پژوهشگر اين دانشمند بزرگ را در لایه های علم و تاریخ ایران به گونه تحسين برانگیزی روشن کرد:

ابتدا و برای نخستین سوال، توضیحاتی درباره روند مطالعات و پژوهش های علمی خود بفرمایید؟

بالغ بر 30 سال است که من برای معرفی مفاخر و بزرگان کشورم همچون خوارزمی ، فردوسی، رازی، ابن سينا، خيام، حافظ و … سخنرانی‌هايی به زبان های آلمانی و انگلیسی در آلمان و در برخی دیگر از کشورهای اروپايی و مجامع بين المللی انجام داده ام. از سال ١٩٧٣ تا سال٢٠١١ به جمع آوری مقالات منتشره درباره خوارزمی پرداختم و آن‌گاه تصمیم گرفتم که بخش بزرگی از این مطالب را در قالب کتابی بگنجانم. در این کتاب که بالغ بر ٩٠٠ صفحه است و در سال گذشته توسط انتشارات فدک منتشر شد، نشان داده ام که خوارزمی، این بزرگ‌مرد علم، چگونه توانست در زمینه های ریاضیات (جبر و حساب) و نجوم جغرافیا به آنچنان دست‌آوردهای شگرفی نائل شود که دانشمندان اروپايی و آمریکايی تاکنون چندین هزار صفحه درباره‌آن‌ها بنویسند و سازمان ناسا (NASA) دو بار نام او را در روی نقشه کره ما ثبت کند.

خوارزمی کیست و چرا از دیدگاه شما جایگاه مهمی دارد؟

محمد بن موسی خوارزمی ، بزرگ‌ترین ریاضیدان، ستاره شناس و جغرافیدان جهان اسلام است. شهرت و جایگاه والای علمی، نتیجه دست‌آوردهای او در ریاضیات، به ویژه در جبر و حساب است. هیچ یک از ریاضیدانان جهان اسلام این‌گونه تاثیرگذار درعالم ریاضیات نبوده که این ریاضیدان ایرانی بوده است. یکی از مشهورترین کتاب های او، کتاب جبر و مقابله است که در سده ۱۲ میلادی به لاتین ترجمه شد. ترجمه این کتاب باعث شد که کلمه «الجبر»در همه زبان های اروپايی راه یابد. مهارت وی در رده و دسته بندی معادلات جبری و حل معادله های درجه دوم و اثبات صحت و درستی راه حل های او به کمک قضایای هندسی سبب شده اند که اروپايیان او را «پدر جبر» لقب دهند و نام او (یعنی الخوارزمی) را به صورت «الگوریتم»وارد تمامی علوم کنند. همچنین او دو کتاب درباره اسطرلاب نوشت و در ارتباط با علم نجوم و مثلثات واژه های «جَیب» و «جَیب معکوس» را ابداع کرد که بعدها به صورت «سینوس»و «کسینوس» وارد ریاضیات شدند. به این ترتیب بود که بعدها صدها ریاضیدان اروپايی از او تبعیت کرده و کتاب های حساب خود را مدت ها با جمله «چنین گفت خوارزمی» آغاز نمودند.

خوارزمی چه جایگاهی در کشورهای غربی و اروپایی دارد؟

در پاسخ به این پرسش اشاره می کنم که حداقل در ٣٠٠ سال اخیر تاریخ نگاران علوم ریاضی و ریاضیدانان بزرگ جهان بارها و بارها درباره خوارزمی سخن گفته، دست‌آوردهای او را تحسین کرده و وی را معلم روحانی خود قلمداد نموده اند. از سال ١٩٦٢ تا سال ٢٠١٢ نیز چندین فهرست در آمریکا منتشر شده‌اند تا صد نفر از بزرگ‌ترین و پرنفوذترین ریاضیدانان جهان را از قبل از میلاد مسیح تا کنون معرفی کنند. در غالب این فهرست ها از خوارزمی در ردیف های بین بیست و پنجم تا سی ام نام برده شده است. متاسفانه درباره بیشتر این مطالب در ایران اطلاع رسانی کافی صورت نگرفته است. مهم‌تر آنکه اگر خوارزمی نبود و اعداد اعشاری را در جهان اسلام و به دنبال آن در اروپا رواج نمی داد و روش های محاسبه معادلات درجه دوم یعنی الگورتیم را ابداع نمی کرد، به گفته و شهادت بسیاری از صاحب‌نظران و متخصصان اروپايی، ما امروز کامپیوتر را دراختیار خود نداشتیم. نگارش اعداد آن‌گونه که در زبان های عربی و فارسی و اکنون نیز در سراسر جهان به نام «اعداد عربی» معمول ومرسوم است، در واقع روش تکامل یافته آن چیزی است که خوارزمی از هندی ها وام گرفت. او بود که واژه صفر را ابداع و نقش شایان اهمیت آن‌را در ریاضیات روشن کرد. اما بیش از چهارصد سال، اروپايیان از استفاده از عدد صفر سرباز زدند زیرا برای چنین عددی جایگاهی قائل نبودند؛در حالی‌که به یمن وجود خوارزمی این عدد کمی پس از مرگ وی از جمله بدیهیات در حوزه حساب و در جهان اسلام بود.

آخرین کار پژوهشی شما چیست؟

آخرین کار من، کتابی است درباره حافظ با بیش از هفتصد صفحه باعنوان «حافظ و دیوان او از دیدگاه غرب» که به زبان انگلیسی نگاشته شده است. موضوع اصلی این کتاب، گزارش مستندی است درباره نخستین آشنايی اروپايیان با حافظ و اشعار او و ترجمه های متعددی که در این ٤٠٠سال اخیر از دیوان او به زبان های انگلیسی، آلمانی، فرانسوی و ایتالیايی صورت گرفته اند. در این کتاب همچنین سخن از بسیاری از فرزانگان و فرهیختگان غربی است که عاشقانه وار خود را با شعر حافظ مشغول داشته و نیز نقاشان و آهنگسازانی که از این شاعر آسمانی الهام گرفته و آثار هنری بزرگی آفریده اند.