حکایت ناتمام‌ها از زندگی و اندیشه امام خمینی که فیلم شد
قش و شخصیت تاثیرگذار امام خمینی(ره) رهبر کبیر و بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران همواره از گذشته تا به امروز در ذهن مردم جاری بوده و هست. به همین خاطر است که چهره، شخصیت، افکار و اندیشه امام راحل چه در زمان حیات ایشان و چه پس از درگذشت‌شان، همواره دستمایه خلق آثار اهالی فرهنگ و هنر شده است.
روزنامه فرهیختگان: نقش و شخصیت تاثیرگذار امام خمینی (ره) رهبر کبیر و بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران همواره از گذشته تا به امروز در ذهن مردم جاری بوده و هست. به همین خاطر است که چهره، شخصیت، افکار و اندیشه امام راحل چه در زمان حیات ایشان و چه پس از درگذشت‌شان، همواره دستمایه خلق آثار اهالی فرهنگ و هنر شده است. با مروری اجمالی به کارنامه سینمایی و تلویزیونی در این ارتباط می‌توان به آثاری برخورد که در سال‌های گذشته با محوریت پرداختن به زندگی، افکار و اندیشه‌های امام راحل در قالب فیلم سینمایی، مستند و سریال تولید شده‌اند.
«فرزند صبح» از تولید تا عدم سازوکار لازم برای اکران
نه‌تن‌ها در زمینه ادبیات داستانی و کتاب‌های مستند تاریخی که در دیگر شاخه‌های مختلف نیز در این سال‌ها، با دستمایه قرار دادن زوایای فکری، عقیدتی، مذهبی، سیاسی، اجتماعی، دینی و فرهنگی امام خمینی (ره)، آثار دیگری هم تولید شده است. اگر بخواهیم آثاری از این دست را در آینه سینما بررسی کنیم باید پیش از هرچیز به فیلم «فرزند صبح» به کارگردانی بهروز افخمی اشاره کنیم. فیلمی که اگرچه به شکل تفصیلی دوره‌های مختلف زندگی ایشان را از کودکی تا زمان دستگیری‌شان در جریان قیام ۱۵ خرداد اشاره دارد، ولی هیچ‌گاه توفیق اکران پیدا نکرد. در این فیلم که افخمی ساخت آن را از سال ۱۳۸۳ شروع کرد، عبدالرضا اکبری نقش امام در میانسالی را ایفا می‌کند. در سال‌های اخیر، عبدالرضااکبری که ایفاگر نقش امام راحل در یکی از دوره‌های زندگی او بوده است در گفت‌وگویی با یکی از رسانه‌ها نسبت به فراهم نشدن مجالی برای نمایش این فیلم ابراز تاسف کرده بود و به این مساله اشاره کرد که امیدوارم این فیلم در سالن‌های سینما اکران شود و این چشم انتظاری‌ای که وجود دارد، به پایان برسد.
«فرزند صبح» اثری قابل توجه و تاثیرگذار بود
اکبری اشاره کرده بود که در مجموع این فیلم اگر به دست بهروز افخمی اصلاح شود و اصلاحاتش آن‌گونه که مدنظر کارگردان است مراحل پس از تولیدش اعم از تدوین، صداگذاری و... انجام شود، بی‌تردید اثری قابل توجه و تاثیرگذار قلمداد می‌شود. این بازیگر همچنین با اشاره به اینکه خصوصیات بارز حضرت امام خمینی (ره) در این فیلم پررنگ شده به این مساله اشاره کرده بود که فیلم مقطع خاصی از زندگی حضرت امام (ره) را دنبال می‌کند و زمانی که ایشان از سوی ایادی رژیم تهدید می‌شوند، خاطرات گذشته ایشان در دوران نوجوانی مرور می‌شود، زمانی که پدر بزرگوار امام توسط فئودال‌ها و ارباب‌ها به قتل می‌رسد. پس از قتل ایشان، خانواده امام به پایتخت مهاجرت می‌کنند و منتظر محاکمه می‌شوند. این بازیگر سینما و تلویزیون همچنین اشاره کرده بود اگرچه خیلی‌ها دوست نداشتند این فیلم ساخته شود، ولی افخمی با در نظر گرفتن تمام جوانب و جزئیات به ساخت آن پرداخت. در این فیلم به دلیل محدودیت زمانی و مقاطعی که کارگردان در نظر داشت که دیده شود، متاسفانه خیلی کم به دیدگاه‌های حضرت امام (ره) اشاره می‌شود. فقط موارد مشخص و بارز خصوصیات شخصیتی که از ویژگی‌های اخلاقی ایشان به شمار می‌رود در فیلم دیده می‌شود. اکبری به این نکته هم اشاره کرده بود که کاملا روشن بود که برخی دوست نداشتند فیلم درباره حضرت امام خمینی (ره) ساخته شود. چندین بار کار متوقف شد و مشخصا برخی به دلایلی که هیچ‌گاه روشن نبود، دوست نداشتند این فیلم ساخته شود.
به گفته اکبری، صرف‌نظر از امام راحل که به‌عنوان کاراکتر و محور اصلی این فیلم تلقی می‌شوند، به شخصیت‌های برجسته دیگری، چون آیت‌ا... طالقانی، شهید مطهری، آیت‌ا... کاشانی، شهید بهشتی و... نیز اشاراتی شده است.
ساخت سریال‌های «صنوبر»، «روح‌ا...» و «آفتاب و زمین» با محور زندگی امام خمینی (ره)
در عین حال، سریال «آفتاب و زمین» به کارگردانی جواد شمقدری هم یکی دیگر از آثاری است که در این زمره قرار دارد. تولید این سریال از اوایل دهه ۸۰ آغاز شد. فیلمنامه این سریال را جلیل عرفان‌منش نوشت و تهیه‌کنندگی آن را علیرضا سجادپور برعهده داشت. «آفتاب و زمین» در واقع روایتگر زندگی امام خمینی است. با این حال شمقدری در این سریال فقط به ساخت بخش‌هایی از دوران مختلف زندگی امام بسنده نکرد، بلکه این سریال از دوران زندگی پدر بزرگوار ایشان شروع می‌شود و با نمایش مبارزات پدر امام با خوانین منطقه، به مقطع تولد امام خمینی (ره) می‌رسد.
مجتبی راعی از دیگر کارگردانانی است که در دهه ۸۰ به ساخت فیلم تلویزیونی با محور زندگی حضرت امام پرداخت. این اثر «صنوبر» نام داشت، اگرچه بعد‌ها نام آن به «سال سخت در خمین» تغییر کرد. این اثر در جشنواره فیلم فجر سال ۸۱ نمایش داده و سپس با همین نام در قالب سریالی ۶ قسمتی از تلویزیون پخش شد. راعی در این اثر، به مقطع نوجوانی امام خمینی (ره) و زندگی این شخصیت بزرگوار در فاصله ۱۳ تا ۱۶ سالگی ایشان می‌پردازد. مقطعی که با آغاز جنگ جهانی اول در ایران همزمان است و با وجود اعلام بی‌طرفی ایران، کشورمان از سوی بیگانگان مورد هجوم واقع می‌شود و روس‌ها از شمال کشور تا قزوین پیشروی می‌کنند و انگلستان نیز فعالیت‌های خود را همچنان ادامه می‌دهد.
اگر بخواهیم به دیگر آثاری که با موضوع زندگی و اندیشه امام خمینی در قالب داستانی ساخته شده اشاره کنیم باید از مجموعه تلویزیونی «سال‌های حادثه» به کارگردانی سعید چاری یاد کنیم. این سریال اگرچه در گروه کودک و نوجوان شبکه پنج سیما در ۱۰ قسمت ۴۵ دقیقه‌ای و در سه فصل تولید شده، با این حال دست‌اندرکاران ساخت این سریال تلاش کردند در قالبی داستانی و جذاب، به اطلاعات تاریخی نسبت به حوادث پیش‌آمده بپردازند. چندان که فصل اول این سریال به حوادث سال‌های ۱۳۴۲ تا ۱۳۵۷ می‌پردازد، فصل دوم به سال‌های ۵۷ تا ۶۸ اشاره دارد و فصل سوم نیز به سال ۹۱ و زمان حال می‌پردازد.
راما قویدل، کارگردان سینما و تلویزیون هم در سال‌های اخیر در سکوت خبری به ساخت سریال «روح‌ا...» پرداخت. فیلمنامه این سریال را سعید نعمت‌ا... براساس خاطرات مستندی که در کتاب‌های مختلف درباره امام راحل نگارش شده، نوشت. با این حال، اگرچه هفت قسمت نخست این سریال در ایام دهه فجر سال ۹۱ پخش شد، ولی ادامه آن میسر نشد و دست‌اندرکاران سریال مساله کمبود بودجه را دلیلی در این زمینه عنوان کرده‌اند. ولی سال ۹۲ قسمت‌های تازه این سریال در آستانه ایام ارتحال امام به کارگردانی سیامک صرافت از شبکه دو سیما پخش شد.
فراز‌هایی از زندگی امام (ره) در سریال معمای شاه
در سال‌های اخیر نیز محمدرضا ورزی با ساخت سریال «معمای شاه» ضمن روایت فراز و فرود‌های تاریخی در زمان محمدرضا شاه پهلوی، در بخش‌هایی از سریال به حضور امام خمینی (ره) در جریانات سیاسی ایران در زمان پهلوی پرداخت، نقش امام خمینی (ره) را در این سریال شکرخدا گودرزی ایفا کرده بود.
مستند «روح‌ا...» نیز از دیگر آثار کارنامه سینمایی معاصر به شمارمی‌رود. این اثر به کارگردانی محمد دبوق ساخته شده و به زعم منتقدانی که فیلم را دیده‌اند، جامع‌ترین مستند ساخته شده درباره امام خمینی (ره) است که در ۱۰ قسمت به مقاطع مهم زندگی امام راحل می‌پردازد و براساس مصاحبه‌هایی از شخصیت‌های بین‌المللی همچون عراق، ترکیه، سوریه، مصر، فلسطین، فرانسه، ایران و لبنان ساخته شده است. «سیره عملی امام روح‌ا...» هم مستندی بود که بعد از به دست آوردن توفیق مستند «روح‌ا...» به وسیله جمعی از خبرنگاران واحد مرکزی خبر ساخته شد. این مستند در واقع گزارشی با موضوع زندگی امام خمینی است که در سال ۱۳۸۷ در قالب ۱۶ گزارش ۱۰ دقیقه‌ای در بخش‌های مختلف خبری پخش و با استقبال مخاطبان مواجه شد.
تله فیلم «۱۱ دقیقه و ۳۰ ثانیه» با درونمایه روایت عده‌ای از خبرنگاران تلویزیونی هم از دیگر فیلم‌هایی است که می‌توان در این ارتباط به آن اشاره کرد. نکته جالب اینکه این بارهم در این مستند، عبدالرضا اکبری نقش امام راحل را ایفا کرده‌است.
نگاهی مستند و متفاوت به زندگی خانوادگی امام خمینی (ره)
امسال هم مصطفی رزاق کریمی کارگردان با مستند «بانو قدس ایران» در سی‌وششمین جشنواره فیلم فجر حضور یافت، هرچند جشنواره امسال محمل مناسبی برای نمایش آثار مستند کارگردانان مختلف نبود و گله‌مندی‌های زیادی را در این راستا رقم زد، ولی مستند «بانو قدس ایران» با درونمایه زندگی همسر حضرت امام خمینی (ره) به نمایش درآمد. رزاق کریمی در قالب گفتگو‌هایی که تا به امروز درباره این فیلم با او صورت گرفته با اشاره به حضور افراد درجه یک همسر امام خمینی (ره) در این مستند گفته بود: «اولین خواسته‌ام این بود که حتما افراد درجه یک خانواده امام در فیلم حضور داشته باشند و روایت‌کننده این مستند باشند، نه یک راوی غریبه.»
جلوه امام در آثار مکتوب
در سال‌های گذشته کتاب‌های زیادی درباره دیدگاه‌های امام به رشته تحریر درآمده است، کتاب‌هایی که هرکدام سعی کرده‌اند اندیشه امام را به‌عنوان رهبری سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در معرض دید عموم بگذارند تا مخاطب با خواندن چنین آثاری بیش از پیش به زوایای فکری ایشان پی ببرد.
کتاب «امام خمینی برای نسل سوم» با درونمایه معرفت‌شناسی امام
«امام خمینی برای نسل سوم» نوشته علی قادری (پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی) یکی از این کتاب‌ها به شمار می‌رود. از آنجایی که امام همواره در طول سال‌ها فعالیت و مبارزات سیاسی شان به چهره‌ای محبوب و شناخته شده نزد مردم بدل شده بودند، نویسنده در کتاب «امام خمینی برای نسل سوم» تلاش کرده تا اثری درباره معرفت‌شناسی و شناخت ایشان به مخاطب ارائه بدهد. چندان که این کتاب صرف‌نظر از آنکه بیانگر گوشه‌هایی از افکار و فعالیت‌های ایشان در برهه‌های مختلف زمانی است، در روایت وقایع، گوشه‌چشمی هم به بروز و ظهور حکومت رضا شاه دارد و وقایعی را که در این دوران تا زمان پیروزی انقلاب اسلامی اتفاق افتاده است برای مخاطب روایت کرده است.
از خودآگاهی تاریخی تا پابه‌پای آفتاب
«امام خمینی و خودآگاهی تاریخی» هم یکی دیگر از کتاب‌هایی است که درباره امام نوشته شده است. این کتاب نوشته اصغرطاهرزاده است و انتشارات لب المیزان آن را منتشر کرده است. نویسنده در این کتاب با اشاره به اینکه ذات انقلاب اسلامی با تمام تحولات تاریخی غربی، تفاوت ماهوی دارد و نمی‌توان با همان الگوی معرفتی به تحلیل این جریان تاریخ‌ساز نشست، به این مساله اشاره دارد که بررسی جایگاه تاریخی انقلاب اسلامی و نقش آن در حال و آینده جهان با عینک غربی، جز دوری از حقیقت آن، ثمری در پی نخواهد داشت.
«پابه‌پای آفتاب» نوشته امیر ستوده نیز مجموعه‌ای ۶ جلدی با این محوریت است. نویسنده در هرکدام از مجلدات این مجموعه ضمن گردآوری خاطراتی ناب از نزدیکان امام راحل درباره ایشان، اثری مفید و خواندنی از خود به جا گذاشته است. به‌طوری که راوی خاطرات درباره امام خمینی (ره) اعضای خانواده و بستگان، اعضای دفتر ایشان در قم، نجف، پاریس و تهران، گروه پزشکی و معالج و همچنین یاران، شاگردان و دوستان به تبیین خاطراتی از ایشان پرداخته‌اند.
نگاهی به زندگی و افکار امام به مدد خاطره داستان
«سه دیدار با مردی که از فراسوی باور ما می‌آمد» به قلم نادر ابراهیمی هم اگرچه کتابی با درونمایه شناختنامه حضرت امام خمینی (ره) به شمار می‌رود، اما از چند جهت در قیاس با دیگر کتاب‌هایی که تا به امروز درباره ایشان نوشته شده، کمی تفاوت دارد. بارزترین وجه افتراق این کتاب را می‌توان غالب شدن وجه داستانی‌اش دانست. این در حالی است که اغلب کتاب‌هایی که در طول این سال‌ها درباره افکار، اندیشه و شخصیت امام خمینی (ره) نوشته شده بیشتر در چارچوب مستند محدود مانده‌اند، با این حال ابراهیمی که خود یکی از نویسندگان نام‌آشنای ادبیات معاصر ما به شمارمی‌رود، تلاش کرده تا در این مجموع سه جلدی فارغ از شکستن فرم‌ها وچارچوب‌های معمول در این‌باره، به نوعی به ساختار‌شکنی دست بزند و حقیقت زندگی امام راحل را با خوانشی قصه‌گونه به مخاطب القا کند. هرچند محمدرضا بایرامی، نویسنده معاصر در سال‌های گذشته کتابی با پی‌رنگ داستانی درباره امام خمینی منتشر کرد. این کتاب «مهربان‌تر از نسیم» نام دارد و به‌طور کلی مشتمل بر ۹۹ قصه از زندگانی ایشان است. مخاطب اصلی این کتاب کودکان ونوجوانان هستند و بایرامی با محوریت قرار دادن بیانات امام راحل در قالب داستان‌های حکمت‌آمیز، سعی کرده نسل جوان را با زندگی رهبر کبیر انقلاب آشنا کند.
کتاب دیگری که شاید بتوان آن را از میان انبوهی از آثاری که تا به امروز درباره امام خمینی (ره) نوشته شده، متمایز دانست «کلمات قصار، پند‌ها و حکمت‌ها» است. این کتاب که مشتمل بر فراز‌های منتخب، پیام‌های اعتقادی، تربیتی، سیاسی و اجتماعی امام است تا به امروز به ۱۵ زبان زنده دنیا ترجمه شده است.
تعدد کتاب‌های چاپ شده درباره سیره امام خمینی
حدیث بیداری، نوشته حمید انصاری با محور مروری بر مهم‌ترین وقایع زندگی امام خمینی، مبارزات و قیام ایشان در برهه‌های مختلف تاریخی، «در سایه آفتاب» نوشته محمدحسین رحیمیان، «روزشمار زندگی امام خمینی» نوشته علی‌اکبر رنجبرکرمانی، «عصر امام خمینی» نوشته احمدرضا حجتی، «الگوی رهبری امام خمینی» به قلم عباس شفیعی، «پند‌ها و حکمت‌ها»، «مدح خورشید»، «خمینی‌نامه» نوشته احمد مقیمی، «سیری در ساحل» نوشته محمدتقی مصباح یزدی، «شناخت جنبه‌های مختلف شخصیت و اندیشه‌های امام خمینی» به قلم مصطفی رافعی، «تاکتیک‌های مبارزاتی امام خمینی» نوشته حسین احمدی، «قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد» نوشته جواد منصوری و... نیز برخی دیگر از آثاری هستند که با محوریت زندگی، اندیشه و افکار امام راحل تا به امروز منتشر شده‌اند. هنرمندان عرصه تجسمی هم در این سال‌ها بیکار ننشسته‌اند و تلاش کرده‌اند ملهم از مولفه‌ها و ویژگی‌های زندگی، افکار و اندیشه امام خمینی (ره) به ارائه آثاری در شاخه‌های مختلف تصویرگری، نقاشی پرتره، خوشنویسی و عکس بپردازند. یکی از هنرمندانی که سال‌هاست به فراخور مناسبت‌های مختلف به طراحی پرتره امام خمینی (ره) در دوره‌های مختلف پرداخته، غلامعلی طاهری است. این نقاش پیشکسوت را شاید بتوان یکی از پرسابقه‌ترین هنرمندان عرصه تجسمی دانست که در این زمینه به خلق آثار متعدد پرداخته است. اولین پرتره‌ای که این هنرمند از چهره امام خمینی (ره) کشید مربوط به تظاهراتی در روز عاشورا و تاسوعا در سال ۵۷ بود. طاهری در این سال‌ها پرتره‌های بسیاری از چهره امام کشیده که اغلب‌شان در قالب پوستر در تیراژ بالایی منتشر و در کتاب‌های درسی درج شده است. همچنین پرتره‌هایی از چهره امام خمینی (ره) به وسیله این هنرمند در موزه شهدا، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تالار وحدت، موزه امام خمینی و... تصویر و به معرض نمایش گذاشته شده است.
پرتره‌هایی از امام خمینی در قالب پوستر، نقاشی و عکس
در عین حال، یکی دیگر از نمایشگاه‌هایی که طی روز‌های اخیر در حال برگزاری است، نمایشگاه نقاشی و خوشنویسی در فرهنگسرای امام خمینی (ره) است. در این نمایشگاه کتابت آثار امام خمینی (ره)، تصویرگری تمثال توسط انجمن هنر‌های تجسمی و نمایشگاهی از آثار و اندیشه‌های حضرت امام از سال ۴۲ تا ۵۷ در معرض دید علاقه‌مندان قرار گرفته است. در سال‌های اخیر نیز به مناسبت سالروز ارتحال امام خمینی (ره) نمایشگاه‌های متعددی در سراسر پایتخت برگزار شده است. یکی از این نمایشگاه‌ها «خلوت خورشید» بود. رسول صدرعاملی در این نمایشگاه مجموعه‌ای از عکس‌های خود را با محور امام در نوفل‌لوشاتو در نگارستان جماران به نمایش گذاشت.
فرصتی که فراهم نشده است
با این حال و با وجود انبوهی از آثاری که در چهار دهه گذشته تا به امروز درباره شخصیت، میزان تاثیرگذاری و جایگاه امام خمینی (ره) در شاخه‌های کتاب و ادبیات، سینما، تلویزیون، مستند و هنر‌های تجسمی ارائه شده، این‌طور به نظر می‌رسد که هنوز به آن شکلی که باید زوایای پیدا و پنهان مولفه‌های امام در بطن هرکدام از این شاخه‌ها تبیین نشده است. در این بین، نقش ممیزی نسبت به آثاری که در زمره تصویری و اساسا فیلم و سریال‌هایی که با محوریت این شخصیت تاثیرگذار تاریخی بوده، بیشتر مشهود است. اگرچه برخی از آثار نیز به دلیل اینکه نتوانستند تصویری دقیق و واقعی از شخصیت امام را ارائه کنند در همان نقطه اول از سوی مخاطبان کنار گذاشته شدند که فیلم «فرزند صبح» را می‌توان نمونه‌ای از این آثار دانست که بعد از اکران در جشنواره فیلم فجر با انتقادات بسیاری مواجه شد. این درحالی است که در کشور‌های دیگر، ساخت آثاری براساس زندگی و فعالیت رهبران سیاسی و مذهبی به مراتب ساده‌تر صورت می‌گیرد و می‌توان گفت: اغلب این آثار در بازه زمانی مناسبی اجازه اکران می‌یابند. ولی با این حال، هنوز عرصه برای پرداختن به چهره‌هایی نظیر امام خمینی (ره) در قالب فیلم و سریال مهیا نشده است، در حالی که علاوه بر فراهم کردن سازوکار‌هایی در این ارتباط می‌توان صرف‌نظر از آنکه اطلاعات جامع و وسیع‌تری از ایشان را در اختیار مخاطب قرار داد که آثار سینمایی و تلویزیونی به مراتب به دلیل جذابتی‌های سمعی و بصری می‌توانند تاثیر بیشتری در ذهن نسل جوان نسبت به وقایع تاریخی گذشته داشته باشند.
دیدگاه تان را بنویسید