آیا عمر خبرگزاری ها به سر آمده است؟

روزنامه ایران: رسانه‌ها امروز از گذشته بسیار متنوع‌تر شده‌اند و هر رسانه‌ای نیز تحت تأثیر جهان رسانه‌ای و دیجیتالی شده کنونی دچار تغییر و تحولات فراوانی نسبت به گذشته شده است. در این میان خبرگزاری‌ها بیش از دیگر رسانه‌ها تحت تأثیر تغییرات فناوری بوده‌اند.

تغییر طیف مخاطبان

تولید خبر موثق و قابل استناد فرایندی پرهزینه است که تأمین هزینه‌های آن، گاه خارج از توان مالی و ساختاری رسانه‌های مکتوب است. با وجود دیجیتالیزه شدن رسانه‌ها بازهم ایده آل هر رسانه‌ای تولید خبر با روایت خاص و ویژه خود و در انحصار خود است. اما محدودیت‌های مالی و نیروی انسانی و سخت افزاری باعث می‌شود که رسانه‌های مکتوب، در تأمین محتوای خود صرفاً به چند خبر محدود متناسب با خط مشی آن رسانه بسنده کرده و سایر محتواهای مورد نیاز خود را از مراجع و منابع دیگر تأمین کنند که مهم‌ترین و نخستین گزینه آنها خبرگزاری هاست. در واقع رسانه‌های مکتوب در فاصله بین خبرگزاری‌ها و مخاطبان، نقش واسطه‌ای را بازی می‌کنند که اگر صرفاً متکی به تولیدات خبرگزاری‌ها باشند، خبرها و محتواهای امروز و اکنون خبرگزاری‌ها را با یک روز تأخیر در معرض دید مخاطبان قرار می‌دهند.

اکنون اما بسیاری از مخاطبان که آشنایی نسبی و حداقلی با سایت‌های خبری دارند دیگر به این واسطه نیاز ندارند. آنها با جست‌و‌جویی حداکثر یک ساعته در سایت‌های خبری به روزنامه‌ای که صبح فردا منتشر می‌شود، احساس بی‌نیازی می‌کنند و آنچه را می‌خواهند بدانند همین امروز و در فاصله زمانی کوتاه بعد از روی دادن خبر پیدا می‌کنند. اکنون دیگر به سختی می‌توان تعریف خبرگزاری را محدود به تعریف کلاسیکی کرد که دکتر یونس شکرخواه ارائه داده است: «خبرگزاری به مفهوم کلاسیک آن یک سازمان تخصصی محلی، ملی و بین‌المللی برای گرد‌آوری و توزیع خبر است که مأموریت تولید و توزیع خبر برای روزنامه‌ها، مجلات و سازمان‌های رادیویی و تلویزیونی را بر عهده دارد. خبرگزاری‌ها منابع اولیه هستند و برای منابع ثانویه (روزنامه‌ها، مجلات و...) خبر تولید می‌کنند. آنها تولید‌کننده مواد خام خبری هستند و پردازشگر اخبار دیگران محسوب نمی‌شوند.»

با در نظر گرفتن این تغییر باید گفت، مشتری اصلی محتوای خبرگزاری‌ها دیگر رسانه‌ها و بویژه رسانه‌های مکتوب نیستند. در واقع خبرگزاری‌ها دیگر برای عده‌ای اهل فن که با قواعد دروازه بانی خبر، تنظیم خبر، خلاصه کردن آن، تحلیل خبر و... آشنا هستند، محتوا تولید نمی‌کنند، بلکه مخاطبان آنها به لطف همه‌گیری و گسترش تکنولوژی، بسیار گسترش یافته است و در واقع مخاطبان صبح روز بعد روزنامه‌ها همین امروز و در ساعتی که خبر را منتشر می‌کنند، مخاطبان آنها نیز محسوب می‌شوند. بنابراین خبرگزاری‌ها باید محتوایی را عرضه کنند که متناسب با نیازهای مخاطب عام باشد و در گرافیک و طراحی صفحات خود، امکانات نرم افزاری سایت خبرگزاری، تنوع عرضه تولیدات محتوایی در قالب خبر، گزارش، تصویر، فیلم، اینفوگرافی و... را باید در نظر داشته باشند.

به گفته دکتر حسین نمکدوست تهرانی پژوهشگر و روزنامه نگار: «خبرگزاری‌ها قبلاً وقتی روی تلکس بودند، خبرها را تنها برای مشترکانشان می‌فرستادند، اما الان خبرگزاری‌های ما خبر خود را هم برای «متخصص» و هم برای «مصرف‌کننده نهایی» تولید می‌کنند. این تحولی‌است که امروز اتفاق افتاده‌است.»

تغییر سرعت نشر خبر

همه‌گیری فناوری‌های سخت‌افزاری و نرم افزاری باعث شده سرعت نشر خبر از درجه اهمیت بیشتری برخوردار شود. اگر در گذشته گفته می‌شد که صحت خبر بر سرعت خبر اولویت دارد، امروز ارزش سرعت خبر با صحت خبر برابری می‌کند. خبر صحیح اگر دیر منتشر شود دیگر خوانده نمی‌شود. بنابراین سازمان‌های خبرگزاری برای بقای خود و برای دیده شدن چاره‌ای ندارند جز اینکه از کلیشه دوگانه ‌سازی «یا صحت خبر یا سرعت خبر» برای همیشه خارج شوند. خبر اکنون باید سریع منتشر شود و صحیح؛ آنچه بیش از همه بر سرعت نشر خبر افزوده است، شبکه‌های مجازی هستند. اینترنت ابعاد تازه‌ای پیدا کرده است. اگرچه هنوز برخی رسانه‌های رسمی و سنتی با به رسمیت شناختن و پذیرش شهروند خبرنگاران مشکل دارند، اما شهروند - خبرنگار علاوه بر اینکه واقعیت دنیای رسانه‌ای شده امروز است بلکه به این دنیا هم شکل می‌دهد و هم بر آن تأثیر می‌گذارد. بسیاری از خبرگزاری‌ها هنوز نتوانسته‌اند از ظرفیت‌های شهروند - خبرنگار بهره بگیرند. دفاتر یا خبرنگاران محلی و استانی خبرگزاری‌ها دیگر تنها منبع دسترسی به خبرهای اختصاصی و دور از دسترس نیستند. در حوادث مختلفی که در روزهای اخیر رخ داده و اخبار آن بازتاب رسانه‌ای وسیعی داشت، دیدیم که شهروند خبرنگاران از خبرنگاران محلی و استانی خبرگزاری بسیار پیش افتادند. از جمله در حادثه آتش‌سوزی پتروشیمی بندر امام خمینی(ره)، حوادث جاده‌ای، آتش‌سوزی در برج‌های تجاری - مسکونی بندر انزلی و مشهد، حادثه درگذشت مرحوم حبیب محبیان خواننده پاپ و... این کانال‌ها و گروه‌های تلگرامی بودند که فضای رسانه‌ای مربوط به آن حادثه را می‌ساختند و شکل می‌دادند.

نکته دیگری که باید خبرگزاری‌ها در نظر بگیرند، افزایش پهنای باند اینترنت است که خود باعث سرعت نشر خبر می‌شود. با ورود نسل سوم اینترنت، محتواهای چند‌رسانه ای هم به همان سرعت محتواهای متنی آپلود و دانلود می‌شوند. خبرگزاری‌های مهم دنیا اکنون با نسل سوم اینترنت خود را هماهنگ کرده‌اند. شما در سایت رویترز یا حتی سایت یک روزنامه نظیر واشنگتن پست هم متن می‌خوانید هم تصویر می‌بینید و هم فیلم مربوط به آن رویداد را مشاهده می‌کنید. یکی از دلایل محبوبیت شبکه اطلاع‌رسانی تلگرام نیز همین هماهنگی مناسب با بستر نه چندان پر سرعت اینترنت در ایران است که می‌تواند با وجود این محدودیت در سرعت قابل قبولی فیلم و عکس را با متن همراه کند.

وب 1، 2، 3

اگر مهم‌ترین وجه تمایز وب1 را از وب 2، سایت‌های جدا از یکدیگر و مستقلی بدانیم که در آن عده‌ای تولید محتوا می‌کنند و در سایت قرار می‌دهند و عده‌ای دیگر نقش مصرف‌کننده آن اطلاعات را بر عهده دارند باید بگوییم برخی از خبرگزاری‌های ایران همچنان در وب 1 به سر می‌برند. این در حالی است که در وب 3 که اکنون در مرحله کودکی است و رسانه‌های غربی در حال هماهنگی خود با آن هستند ما با اینترنت هوشمندی مواجه هستیم که خود مانند یک کاربر انسان و بهتر از او اطلاعات را می‌خواند، دسته‌بندی می‌کند، در قالب اپلیکیشن‌ها واقعیت‌های افزوده را هم چاشنی اطلاعات خبر می‌کند و پیش روی مخاطب قرار می‌دهد. خبرگزاری‌های ما حتی از قابلیت‌های خارق‌العاده شبکه‌های اجتماعی و تعاملی در وب 2 هم بهره زیادی نگرفته‌اند. شبکه اطلاع‌رسانی تلگرام هرچند از نظر قابلیت‌ها در مرز وب 2 و 3 قرار دارد اما قابلیت‌های کانال‌های آن، بیشتر ما را به یاد وب 1 می‌اندازد که سرعت را با اطلاع‌رسانی یکطرفه همراه کرده است و از قضا همین قابلیت در خبرگزاری‌های ما مورد توجه قرار گرفته است. البته باید اذعان کرد که برخی خبرگزاری‌های نیمه رسمی و جوان در ایران از قابلیت‌های وب 2 بهره خوبی برده‌اند. تنوع محتوای چند رسانه‌ای قابل قبولی دارند. روزانه فیلم‌های خبری زیادی منتشر می‌کنند، نظرات خوانندگان و بحث‌های مربوط به یک خبررا بخوبی منعکس می‌کنند. اما این خبرگزاری‌ها در بخش تولید محتوای اختصاصی و موثق بودن خبر دچار ضعف‌هایی هستند. نقش و جایگاه خود را به سایت‌های خبری و اپلیکیشن‌های پیام رسان نزدیک کرده و از نقش مرجع و مورد استناد بودن خبرگزاری غافل شده‌اند.

تغییر ماهیت سرمایه و بازدهی اقتصادی

یکی از مهم‌ترین چالش‌های خبرگزاری‌ها در وضعیت در حال تغییر کنونی، منبع و محل تأمین درآمد و هزینه‌های آنهاست. در حال حاضر اغلب خبرگزاری‌های فعال در ایران به دلیل نقش و کارویژه‌ای که دارند از درآمدهای عمومی و دولتی یا بودجه اختصاصی برخی ارگان‌ها و سازمان‌ها تغذیه می‌شوند. استقلال مالی همواره از چالش‌های رسانه‌ها در ایران بوده است و در این میان خبرگزاری‌ها با وضعیت دشوارتری روبه‌رو هستند. دیگر نمی‌توان امیدی به اشتراک متن و عکس و فیلم به‌عنوان یک منبع تأمین درآمد داشت. تنوع قالب‌های رسانه‌ای و امکان انتخاب سرمایه‌گذاران برای رفتن به سمت قالب‌های رسانه‌ای کم هزینه‌تر و کارا تر، توجیه اقتصادی ادامه کار برخی از خبرگزاری‌های موجود را نیز به چالش کشیده است. با این حال مواجهه خبرگزاری‌ها با مخاطبان عام باعث شده که این خبرگزاری‌ها بیش از گذشته به سمت مدل درآمدی بروند که مطبوعات در حوزه رسانه‌های مکتوب انجام می‌دهند. جذب و انتشار آگهی‌های تبلیغاتی راهی است که اکنون بجز دو خبرگزاری ایرنا و صدا و سیما بقیه به دنبال آن رفته‌اند و برخی از این خبرگزاری‌ها با همین شیوه توانسته اند حساب دخل و خرج خود را سر به سر کنند. با این حال اگر بپرسید که بازدهی اقتصادی یک سایت خبری یا کانال تلگرامی بیشتر است یا یک خبرگزاری قطعاً پاسخ ما سایت خبری و کانال تلگرامی است. ساختار خبرگزاری‌های ما جهت استقلال مالی و تأمین هزینه‌ها با وضعیت موجود ناهمخوانی دارد و مزیت چابکی، تطبیق‌پذیری سریع و بازدهی بالا از آنها گرفته شده است. اکنون به سختی می‌توانید اسپانسر و حمایت‌کننده مالی را قانع کنید که بین حمایت مالی از یک خبرگزاری با رتبه 400 یا 1000 در الکسا یا حمایت از یک سایت خبری با رتبه زیر 100 در الکسا، گزینه خبرگزاری را انتخاب کند. آن سایت خبری پر بازدید می‌تواند تمام نیازهای تبلیغاتی اسپانسر در حوزه مجازی را تأمین کند. در این میان آنچه خبرگزاری‌ها برای ادامه بقا در آینده باید بیش از گذشته مورد توجه قرار دهند، «ثروت‌ها و سرمایه‌های غیر پولی» است. برند‌سازی در بازار اطلاعات مهم‌ترین هدفی است که یک خبرگزاری باید مدنظر خود قرار دهد. خبر یک خبرگزاری موفق در عین اینکه در میدان سرعت نباید بازنده باشد باید درست، صحیح، قابل استناد و منطبق بر اصول و معیارهای خبرنویسی عرضه شود. بی‌مبالاتی و بی‌توجهی سایت‌های خبری به موثق بودن و اعتبار خبر و همچنین ادبیات پر غلط خبرنویسی از نقاط ضعف‌ آنهاست. خبرگزاری‌ها توان و امکان این را دارند که این خلأ را جبران کنند. از سوی دیگر تولید محتوای اختصاصی به‌عنوان نقش مهم خبرگزاری‌ها هرگز نباید کنار گذاشته شود.