علی حاتمی؛ اسطرلابِ رنگ نوشته‌ها

روزنامه ایران: پیرمرد دیگر خرقه تهی کرده است از جان، اما مرداد ماه، این رستن دوباره، این گرمای پر از نور و زایش چیز دیگری می‌گوید. عباسعلی حاتمی یا همان «علی حاتمی» در «خیابان مختاری تهران» همانجایی که «رضا تفنگچی» به مفتش شش انگشتی آدرس می‌داد به دنیا آمد. سخن از کسی که خود گویی نستعلیق حرف می‌زد و مینیاتور می‌کشید جای آنکه تاریخ را به تصویر بکشد سخت است و پرمخاطره. مراد من پیرامون سخن گفتن از مراد اهل قلم، علی حاتمی - بازخوانی آن نگاهی است که در زمان حیاتش، لرزان گام‌های تند جامعه به سوی تجدد می‌گشت. علی حاتمی داغدار سنتی بود که به فراموشی سپرده می‌شد و نیز غم خورده پریشانی بود که عقب ماندگی‌های تاریخی مردم را به نکوهش می‌نگریست.

او وقتی که گله اصحاب تحقیق و تاریخ را من باب دست بردن در اصل تاریخ می‌شنود سر از روی تأسف تکان داده و با همان رنگ و بوی دیالوگ‌های شیرینش می‌گوید که «ما شاهد منورالفکر‌های سینما نرفته‌ایم، ما در ایران محققی که هنرهای دراماتیک را بشناسد کم داریم. سینما دوست تاریخدان اصولاً نداریم و قس علی هذا». او می‌گفت: «سینمای من نه واقعیت است نه رؤیا». او عالم خیال را در بخش فهم آنی و ذهنی اکنون بشر بخوبی ترسیم می‌کرد.

شگفتا از نبوغ مردی که تاریخ را با تصویر عامه پسندتری به مردمان فهماند. اکنون نیز برخی از محققین تاریخ و اندیشه که فاصله بسیاری با هنر متعالی دارند انگشت شماتت بر حیثیت بزرگمردی چون حاتمی کشیده و او را نا آگاه از مسائل تاریخی می‌پندارند؛ در صورتی که او یکی از پرده برداران حقیقی از تصویر بسیاری از رجل سیاسی و وقایع تاریخی خاک خورده بوده است.

به طور مثال برای تقبیح بی‌راهه رفتن کمیته مجازات در اثر هزاردستان به جای آنکه واقعه تاریخی تیراندازی به کودک ارمنی در میان کوچه (پس از داد و فریاد‌های کودک) از جهت قتل «متین السلطنه» را عیناً به تصویر بکشد این کودک را در لحظه خوردن آب، بدون هیچ کلامی و در برابر سقاخانه به تصویر می‌کشاند. یعنی مظلوم‌ترین افراد در مظلوم‌ترین احوال و در مکانی مقدس، کافیست که علی حاتمی تاریخ را روتوش و اصل کودک کشی برای مقاصد سیاسی این کمیته را با چاشنی رنگ نوشته‌های خود این بار با مظلومیت دو چندان نشان دهد. یا برای نمونه بعدی این رنگ نوشته‌ها به استفاده ابوالفتح صحاف از سریشم برای چسباندن شبنامه‌های کمیته مجازات می‌توان اشاره کرد. سریشمی که تا دقایقی قبل اسباب بازی کودک نوپای ابوالفتح صحاف بود حال اسباب بازی نمایش کمیته مجازات می‌شود. بدون شک هیچ‌کس جز علی حاتمی در سینمای ایران، آن هم بدون کلام نتوانسته دیوان دیوان سخن بگوید.

زمانی هم که تیراندازی به اسماعیل خان مسئول انبار غله صورت می‌گیرد، علی حاتمی او را در نمایی باز در حال راه رفتن به شکل غیرموافق و در سیل انبوه توده مردم نشان می‌دهد.

درک علی حاتمی پیرامون عموم مردم بواسطه ارتباط نزدیک او با مردمان کوچه و بازار بود نه خلوت نشینی و کافه نشینی‌هایی که امروز برخی از قشر پیشرو فرهنگی کشور را درگیر خود کرده است. به گونه‌ای که وقتی وی سخن از درد می‌زد، درد را نیز به میزانی چشیده بود.

اما می‌توان فهمید که ایده‌آل‌گرایی در فهم رضا خطاط، سوسیال منشی منقضی پس از مشروطه در قامت ابوالفتح، ماکیاولیسم قجری در فهم خان مظفر، پراگماتیسم مفتش شش انگشتی و پوپولیسم قدرت زده را در کردار «شعبون استخونی» چگونه نشان داده است.

این درماندگی جامعه ایرانی تازه پای در رکاب تجدد نهاده و درمانده میان سنت و مدرنتیه باعث شده است که دغدغه حاتمی در تمامی آثارش هویدا باشد. حتی در اثر به یاد ماندنی «مادر» تمامی اعضای خانواده را درگیر همین مدرنیته، میهمان ناخوانده نشان می‌دهد (از آلمانی حرف زدن برادر بزرگتر در زهتابی تا نوار ضبط کردن برادر کوچکتر برای همسر) و راهکار آنها را بازگشت به خویش حقیقی و سنت اعلای ایرانی در نماد هویت مادر معرفی می‌کند.

یکی از آن ایام، میلاد اندیشمند سینمای ایران، علی حاتمی است. مردی که جور کتاب نخواندن‌های ما را با خلق تصاویری بکر از معادلات تاریخی و اجتماعی مردم بیان کرد و امروز نبودش حسرت بزرگی است برای آن خرقه‌ای که روزی برتن این پیرمرد بود.