گنبد کبود مراغه؛ سفری به معماری زیبای سلجوقی

در شهرستان مراغه از استان آذربایجان شرقی گنبد‌های نسبتا زیادی وجود دارد که همگی زیبایی‌های خاص خود را دارند و در کنار معماری خاص، تاریخچه‌ای طولانی نیز پشت آن‌ها نهفته است. گنبد کبود مراغه یکی از این گنبد‌ها است که در ادامه به معرفی آن می‌پردازیم. با ما همراه باشید.

گنبد کبود مراغه در واقع یک برج مقبره به‌ حساب می‌آید و براساس اطلاعاتی که تاکنون منتشر شده، به‌نظر می‌رسد که قبر مادر هلاکوخان در این گنبد قرار گرفته است. این گنبد به‌ دلیل قرارگیری در مرکز شهر توانسته توجه بیشتری را نسبت به‌سایر گنبد‌های موجود در شهر به‌ خود جلب کند.

شهرستان مراغه در استان آذربایجان شرقی واقع شده و بعد از تبریز، بزرگ‌ترین شهر این استان به‌ حساب می‌آید. مراغه شهری است که گویی در میان باغی قرار دارد و اغلب خیابان‌های آن سرسبز و پر از درختان قدیمی هستند. شهرستان مراغه به‌ دلیل کوهستانی بودن، زمستان‌های سرد و تابستان‌های معتدلی دارد و میزان بارش نیز در این شهر بالا است. گنبدکبود مراغه یکی دیگر از آثار تاریخی مهم این شهر به‌ حساب می‌آید. گنبد کبودمراغه در مرکزی‌ترین بخش شهر واقع شده است. با وجود اینکه گنبد مذکور در جوار خیابان‌های اصلی قرار ندارد اما شهروندان حداقل هر چند روز یکبار از کنار آن عبور می‌کنند و دسترسی به آن کار ساده‌ای است.

در فاصله چند متری از این گنبد، برجی تاریخی وجود دارد که به برج مدور مشهور است و همانند نامش ساختاری استوانه‌ای دارد. البته از نگاه یک بازدید کننده عادی، زیبایی گنبد کبود بسیار بیشتر از برج مدور است و تزیینات به‌ کار رفته در آن بسیار چشم‌نواز هستند. از لحاظ بازسازی نیز گنبد کبود شرایط بهتری دارد. با وجود اینکه برج مدور یک آرامگاه است اما در خصوص فرد مدفون شده در آن هیچ اطلاعاتی وجود ندارد. این تفاوت بین معماری و زیبایی گنبد گبود و برج مدور، اطلاعات بسیاری از آن را فاش می‌کند. براساس کتبیه برج مدور که به زبان کوفی نوشته شده است، این برج در سال ۵۶۳ ساخته شده و تنها با گذشت چند سال از آن اثر دیگری به‌ نام گنبد کبود در کنار آن ساخته شده است. تفاوت شیوه معماری و تزئینات به‌ کار رفته در آن‌ها بسیار مشهود است و بر این اساس در فاصله زمانی مذکور تغییرات بسیاری در شیوه معماری صورت گرفته است.

برای دسترسی به این دو اثر تاریخی باید از طریق خیابان اوحدی واقع در مرکز شهر وارد عمل شد و با فاصله چند متری از خیابان اصلی این دو بنا قرار گرفته‌اند.

سومین مزار از قبرهای پنج‌گانه مراغه که قبر مادر هلاکو نامیده می‌شود، برجی کبود و زیبا به شکل منشور ده وجهی است. پهلوهای این برج دارای طاق نما و حاشیه‌کاری و دندانه است و در کناره آنها پایه‌های ستون‌مانندی ساخته شده است.

گنبد کبود در دوره سلجوقیان ساخته شده و البته از لحاظ تزئینات و زیبایی نسبت به‌ سایر آثار به‌ جا مانده از این دوره بسیار زیبا‌تر است و تزئینات منحصر به فردی دارد. نظرات مختلفی در خصوص زمان ساخت این اثر ارایه شده است و برخی آن را مربوط به‌زمان مغول و برخی دیگر نیز مربوط به دوره قبل از هلاکوخان می‌دانند.

تاریخ بنا با توجه به نظرات مختلفی که در مورد صحت وجود قبر مادر هلاکو در این گنبد مطرح است، احتمالا در فاصله سال‌های ۵۸۲ و ۶۵۲ می‌باشد. این برج ده متر با برج مدور فاصله دارد. در قسمت فوقانی هر طاق‌نما ۳ ردیف مقرنس دیده می‌شود. کاشی‌های فیروزه‌ای،‌ تقریباً به همان ترتیبی که بر تمام سطوح نمای خارجی دیوارها به کار رفته، این قسمت را نیز آذین کرده است.

گنبد کبود از نظر ترکیب کلی، مشابه سایر مزارهای موجود در مراغه است، به این معنی که مرکب از شبستانی است مرتفع بر زیربنایی که از سنگ ساخته شده و سردابی در میان دارد.

کتیبه موجود در بخش داخلی این بنا که به‌ صورت گچ‌بری است، اطلاعاتی را در خصوص برج مقبره بودن آن نشان می‌دهد و بر این اساس به‌ نظر می‌رسد که گنبد مذکور آرامگاه مادر هلاکوخان بوده است.

اطلاعات زیادی در خصوص معمار گنبد کبود در دسترس نیست. این گنبد دارای ساختاری ده پهلو (ضلع) است برجی کبود و زیبا به شکل منشور ده وجهی است. پهلوهای این برج دارای طاق نما و حاشیه‌کاری و دندانه است و در کناره آنها پایه‌های ستون‌مانندی ساخته شده است و در ابتدا گنبدی مخروطی داشته که با گذر زمان از بین رفته است. در بخش خارجی این بنا تزئینات به‌ صورت قطاربندی هستند و فرم‌های هندسی و سه‌ ردیف مقرنس را در آن شاهد هستیم. گنبد کبود دارای دو سردابه و یک اتاق اصلی است.

گنبد کبود در دوره سلجوقیان ساخته شده و البته از لحاظ تزئینات و زیبایی نسبت به‌ سایر آثار به‌ جا مانده از این دوره بسیار زیبا‌تر است و تزئینات منحصر به فردی دارد. نظرات مختلفی در خصوص زمان ساخت این اثر ارایه شده است و برخی آن را مربوط به‌زمان مغول و برخی دیگر نیز مربوط به دوره قبل از هلاکوخان می‌دانند.

این پایه‌ها مانند سطح بیرونی طاق نماها، با تزئیناتی مرکب از آجر و سفال و کاشی فیروزه‌ای رنگ در طرح‌هایی هندسی، به شکل بدیع آرایش شده‌اند.این برج نظیر دیگر برج‌‌های مقبره‌دار دو طبقه است. قسمت پایین، سرداب مخصوص دفن میت است و قسمت بالایی، اطاقی مزین به گچبری، کاشی و نوشته می‌باشد.

اتاق، سقف بلندی دارد که گنبد آن فرو ریخته و قسمت اعظم گچبری و تزئینات و نوشته‌های آن نیز از بین رفته است. داخل بنا، دور تا دور زیر گنبد بر حاشیه‌ی پهن از گچ، با خط نسخ قسمتی از آیه اول سوره ۶۷ قرآن کریم نوشته شده است. اندازه قبر که منسوب به مادر هلاکو است و زیر گنبد قرار دارد، از حد معمول بزرگ‌تر است.

در بخش داخلی این بنا گچ‌بری‌ها و نقاشی‌های مختلفی وجود داشته است که اکنون با گذر زمان بخش زیادی از آن‌‌ها از بین رفته‌اند. آیات و کلمات الهی نظیر "الله" و "والحمد" با شکل‌های مختلفی در دیوار‌های این بنا به‌صورت استامپی نقش‌ بسته‌اند. گفتنی است که در گذشته دیوار‌های داخلی این بنا دارای رنگی فیروزه‌ای بوده‌اند که اکنون اثرات زیادی از آن باقی نمانده است.

در ساخت این بنا از آجر‌های سرخ‌رنگ و کاشی‌های فیروزه‌ای استفاده شده است و در بخش‌های مختلف آن نیز سنگ‌های سفید به‌ چشم می‌خورند. اصلی‌ترین کاربرد گنبد کبود به برج مقبره بودن آن باز می‌گردد و به‌ عنوان آرامگاهی برای مادر هلاکوخان ساخته شده است.

به‌ دلیل قرارگیری گبند کبود و برج مدور در مرکز شهرستان مراغه، ساختمان‌های مختلفی اطراف آن را پوشانده‌اند و دید زیادی نسبت به آن از بخش‌های مختلف شهر وجود ندارد و در واقع این دو اثر تاریخی در مکانی محفوظ قرار گرفته‌اند.

گردشگران برای بازدید از برج کبود و برج مدور (که در فاصله ۱۰ متری از هم قرار دارند)‌ باید بلیط خریداری کنند. در طول سال‌های گذشته تلاش‌های بسیاری برای بازسازی محوطه این بنا صورت گرفته است ولی اغلب آن‌ها بی‌نتیجه بوده‌اند و در طول ماه‌های گذشته دوباره شاهد محوطه‌سازی برای آن هستیم تا بازدید از آن ساده‌تر باشد و البته بر زیبایی بنا نیز افزوده شود. در فاصله کمی از این آثار تاریخی، مرکزی برای خرید وجود دارد و درون آن نیز یک رستوران قرار گرفته است که در خصوص خدمات رفاهی، گردشگران مشکلی نخواهند داشت.

به‌دلیل قرارگیری گنبد کبود در مرکز شهر، دسترسی به آن کار نسبتا ساده‌ای است و در حقیقت نقطه پایانی مسیر تمام تاکسی‌ها و اتوبوس‌ها در فاصله چند متری از این آثار تاریخی قرار دارد و گردشگران از هتل‌های مختلف شهر با طی کردن مسیر‌های چند دقیقه‌ای به این گنبد زیبا خواهند رسید. البته با وجود اینکه گنبد مذکور در مرکز شهر قرار دارد اما متاسفانه تابلو‌های راهنمای مسیر زیادی برای آن در نظر گرفته نشده است و بهتر است که گردشگران برای رسیدن به خیابان فرعی این گنبد از مردم میهمان‌نواز مراغه پرس‌وجو کنند.

برای رسیدن به مراغه نیز راه‌های زیادی وجود دارد که در این بین می‌توان از طریق هواپیما (فرودگاه مربوط به شهر)، قطار، اتوبوس و سایر وسایل نقلیه وارد عمل شد.