سینمای مصر؛ هالیوود قاره آفریقا

آغاز صنعت سینمای مصر با کمک خارجی ها و سپس خود مردم

یکه تازی کمپانی برادران لومیر تا سال ۱۹۰۶ در مصر ادامه داشت تا زمانی که کمپانی های پاته از فرانسه و ایرناپورا از ایتالیا وارد بازار مصر شدند. همراه با آمدن فنآوری های جدید نظیر جلوه های صوتی، فیلمبرداری صحنه ها در منطقه و سیستم زیرنویس رفته رفته صنعت سینمای مصر مردمی شد و تماشاگران محلی را به خود جذب کرد و مردم مصر در این صنعت به کار مشغول شدند. در سال ۱۹۲۳ محمد بیومی نخستین استودیوی سینمایی را که توسط یک مصری تاسیس شد در قاهره بنیانگذاری کرد و نام این کمپانی را «استودیو آمون فیلمز» گذاشت. کمی بعد مجله سینمایی «آمون ژورنال» منتشر شد. بنابراین بیومی پایه گذار سینمای مصر نامیده می شود. سپس او با طلال حرب سرمایه گذار بانک مصر ملاقات کرد. پس از آشنایی بیومی با حرب ایده استودیو مصر شکوفا شد. استودیو مصر نخستین استودیو به معنای واقعی کلمه نه تنها در مصر بلکه در کل دنیای عرب بود. این استودیو تا سال های ۱۹۴۰ به طور میانگین سالی ۲۰ فیلم تهیه می کرد.

سالن های سینمای مصر بازتاب دهنده ساختار اجتماعی مصر

بیشتر سالن های سینمای مصر ساختار هرمی جامعه را داشتند که به سه طبقه اجتماعی تقسیم می شد؛ سینمای طبقه مرفه (اول)، متوسط (دوم) و فقیر (سوم).

سینمای طبقه فقیر امروزه میان مصری ها به «سینمای تِرسو» شهرت دارد که ریشه این کلمه ایتالیایی و به معنای سوم است. سینمای ترسو برنامه نمایش، تجهیزات و قیمت متفاوتی نسبت به دیگر سینماها داشتند. در این سالن ها فیلم های جدید به نمایش عمومی در نمی آمد. معمولا یک فیلم مصری و دو فیلم خارجی نمایش داده می شد. در این سالن ها فیلم های فرید شوکی بیشترین نمایش را داشت. او به پادشاه سینماهای ترسو شهره بود. فرید شوکری رویای پیروزی به ثروتمندان را در فیلم ها به نمایش در می آورد.

ملودرام و ماجراجویی های عاشقانه بادیه نشین ها موضوع فیلم های دوران صامت سینمای مصر

بوسه در صحرا (Qublah fel Sahara) به کارگردانی ابراهیم لاما نخستین فیلم بلند مصری بود که در سال ۱۹۲۷ تولید شد. در پی آن «لیلا» به کارگردانی وداد اورفی ساخته شد. زینب (۱۹۳۰) ملودرامی بود که بیشترین مخاطب را در دوران فیلم های صامت مصر داشت. این اثر همچنین نخستین فیلم اقتباسی مصر بود. زینب از کتابی به همین نام نوشته محمد حسین هیکل اقتباس شده بود. نخستین فیلم ناطق مصر در سال ۱۹۳۱ ساخته شد: ترانه دل (Unshudat al-Fuad)

با آمدن صدا به سینما ژانر محبوب جدیدی در کرانه نیل پدید آمد: موزیکال

نخستین فیلم موزیکال تاریخ سینمای مصر رز سفید (Al Wardah al-Baida) به کارگردانی محمد کریم محصول ۱۹۳۳ است که عبدالوهاب در آن نقش آفرینی می کرد. این نخستین نقش آفرینی عبدالوهاب در سینما بود. رز سفید به یکی از مشهورترین فیلم های تاریخ سینمای مصر تبدیل و در تمام کشورهای عربی به نمایش درآمد.

ژانر موزیکال فرمول موفقیت سینمای مصر برای سالیان درازی شد. در سال های ۱۹۴۰ موزیکال ژانر غالب بر سینمای این کشور بود که همراه آن نسلی از ستارگان آوازه خوان و نمادهای موسیقی عرب زبان ها مانند ام کلثوم، فرید ال آترش، عبد الحلیم، لیلا مراد روی پرده سینما آمدند.

مصر هالیوود قاره آفریقا

این برچسب نه تنها بخاطر تاثیر هالیوود بر فیلم های مصری بود بلکه به دلیل کیفیت فیلم ها و صادرات فیلم های مصری به دیگر کشورها به سینمای مصر اطلاق می شد. صنعت سینمای مصر پس از جنگ جهانی دوم به شکوفایی رسید که بخشی از این بالندگی به خاطر مشکلات دست یابی به فیلم های آمریکایی و اروپایی بود. انقلاب سال ۱۹۵۲ مصر شاه فاروق را بی تاج و تخت کرد. صنعت سینمای مصر نیز به تولید ۵۰ فیلم در سال به طور میانگین رسید.

تابوهای سینمای مصر

در دوران ریاست جمهوری جمال عبدالناصر (۱۹۵۲-۱۹۷۰) فیلمنامه ها باید به تصویب اداره سانسور می رسید. جمال عبدالناصر از ابتدا به فرهنگ عامه علاقه مند و مشوق تولیدات سینمایی بود و قوانین جدید مصر سینما را یک ابزار جامعه سازی و ابزاری برای بیان ایدئولوژی ها ی جدید می دانست. در آن دوران سینما میان توده مردم جایگاه ویژه ای داشت در نتیجه دولت کم کم کنترل تام صنعت سینما را در دست گرفت و در سال ۱۹۶۱ سینمای مصر را ملی خواند. در این زمان مضامین سیاسی، مذهب، جنسیت از خط قرمزهای دولتمردان بود و آنها تاب تحمل این مسایل را نداشتند.

تاثیر انقلاب ۱۹۵۲ بر سینما

انتقاد از رژیم گذشته به یک مضمون مشترک تبدیل شد. در دوران پس از انقلاب مصر در پذیرفتن داستان ها، ژانرها و مضمون ها محدودیت به وجود آمد. فیلم هایی که در دوران فاروق ممنوع بودند پس از انقلاب به نمایش درآمدند از جمله مرگ بر استعمار ساخته حسین صدیق، مصطفی کمال ساخته احمد بدراخان. میهن پرستی و احساسات ضد استعماری دستمایه فیلم هایی مانند «مردی در خانه ما» با نقش آفرینی عمر شریف قرار گرفت. در بسیاری از فیلم های آن دوران یک افسر پلیس شخصیت اصلی بود. یکی از این فیلم ها که در روز ملی مصر نیز هر سال به نمایش در می آید «زنده برگشته» (۱۹۵۷) نام دارد. در بسیاری از فیلم های کمدی سال های ۱۹۵۰ که کمدین های معروف آن دوران مانند اسماعیل یاسین در آنها نقش آفرینی می کردند، حال و هوای نظامی وجود دارد. انقلاب مصر فیلم های واقع گرای اجتماعی را در سینمای مصر رواج داد که بسیاری از آنها فیلم هایی برگرفته از آثار نویسندگان مصری بودند؛ نویسندگانی چون نجیب محفوظ، احسان عبدالقدوس و یوسف ادریس.

دوران طلایی سینمای مصر: آغاز و پایان

دوران طلایی مصر سال های ۱۹۴۰ و ۱۹۶۰ است. تا اواخر سال های ۱۹۶۰ میان فیلم های آمریکایی، ایتالیایی و مصری تمایز تکنیکی قایل شدن سخت بود. ملی شدن صنعت سینمای مصر که در سال ۱۹۶۱ توسط رژیم جمال عبدالناصر اعلام شد فضایی برای فیلمسازان بزرگ و استعدادهای جدید به وجود آورد که به ساخته شدن فیلم های بزرگی انجامید. برخی از محصولات سال های ۱۹۶۰ را گنجینه های سینمای مصر می دانند: گناه به کارگردانی هنری برکات با نقش آفرینی فاتن حمامه، صلاح الدين پیروز محصول ۱۹۶۳ به کارگردانی یوسف شاهین...

این فیلم ها همه در بخش دولتی تهیه شدند. بخش خصوصی نمی توانست چنین فیلم هایی را تولید کند. برخی از این فیلم‌ها در دوران نمایش نتوانستند هزینه خود را برگردانند، اما فیلم هایی بودند که شهرت بین المللی پیدا کردند و از فیلم های ماندگار سینمای مصر هستند. در سه دهه طلایی سینمای مصر صنعت سینمای این کشور بزرگترین صادرکننده فیلم در منطقه بود و در دنیای عرب یک مرجع فرهنگ عامه محسوب می شد. پروژه ای که عبدالناصر برای سینمای مصر در ذهن داشت به دلیل سوء مدیریت و فساد درون صنعت سینما تحقق نیافت. در سال های ۱۹۷۰ گه گاهی فیلمسازانی مانند یوسف شاهین با تولید فیلم هایی مانند «گنجشک» برای سینمای مصر اعتبار می آوردند. در این سال ها سینمای مصر به تولید فیلم های تجاری روی آورد که نقطه پایان دوران طلایی سینمای مصر شد.

افول سینمای مصر

در اواخر سال های ۱۹۷۰ و اوایل سال های ۱۹۸۰ سینمای مصر افول کرد و فیلم های بی کیفیت تولید می شد. در سال های ۱۹۹۰ از تولید سینما در سال کم شد. تنها در سال ۱۹۹۷ فیلم کمدی Ismailia Rayeh Gayy توانست رونقی به سینماها ببخشد. در این فیلم محمد هندی و محمد فوائد نقش آفرینی می کردند. پس از موفقیت این فیلم، کمدی های بیشتری به تولید رسید.

اوضاع کنونی سینمای مصر

از سال های ۱۹۹۰ صنعت سینمای مصر چند مسیر مجزا را پیموده است. فیلم های هنری کم هزینه جذب بازار بین المللی و جشنواره ها می شوند. فیلم های عامه پسند مانند چه دروغی! و کمدین های پرکاری مانند محمد سعد تماشاگران داخل مصر را سرگرم می کنند. فیلم هایی مانند عمارت یعقوبیان (۲۰۰۶) و شب های بی خوابی (۲۰۰۳) از فیلم های مطرح این سال ها به شمار می روند که چند داستان درهم تنیده را روایت می کنند. بهار عربی سینمای مصر را کمی دچار رکود کرد. مشکلات اجتماعی تغییر حکومت مصر و برکناری حسنی مبارک در سینما نیز اثر داشت. جشنواره مهم سینمای مصر؛ جشنواره فیلم قاهره است که هر ساله و از سال ۱۹۷۶در این کشور برگزار می شود.

چهره‌های مطرح سینمای مصر

بی شک مشهورترین بازیگر سینمایی مصر، عمر شریف است که نخستین بار در خورشید سوزان (۱۹۵۳) همراه همسرش فاتن حمامه نقش آفرینی کرد. کارگردان فیلم یوسف شاهین بود. یوسف شاهین یکی از مطرح ترین فیلمسازان مصری است که در کارنامه اش فیلم هایی چون پسر نیل (۱۹۵۱)، ایستگاه مرکزی قاهره (۱۹۵۸)، مهاجر (۱۹۹۴) دارد. آثار یوسف شاهین در جشنواره های خارجی از جمله جشنواره برلین و کن به نمایش درآمدند. عمر شریف با معتبرترین فیلمسازان مصری مانند هنری برکات، کمال الشیخ همکاری کرد. او در فیلم های ماندگار سینما مانند دکتر ژیواگو ساخته دیوید لین نیز نقش آفرینی کرد و در هالیوود به چهره مطرحی تبدیل شد.

شکری سرحان یکی دیگر از بازیگران مرد مشهور عصر طلایی مصر است. فاتن حمامه و هند رستم از بازیگران مشهور زن سینمای مصر محسوب می شوند که در فیلم های معتبری مانند ایستگاه مرکزی قاهره به کارگردانی یوسف شاهین همکاری کردند.

صلاح ابو سیف و کمال الشیخ از فیلمسازانی بودند که فیلم های واقع گرا می ساختند. هنری برکات فیلمسازی بود که در ژانرهای مختلف فیلم می ساخت.