هگمتانه،اولین پایتخت ایران با قدمتی ۳۰۰۰ ساله+تصاویر

کجارو: هگمتانه که یکی از آثار ارزشمند و مهم ایران کهن به شمار می‌آید، شهری تاریخی در مرکز شهر همدان است که قدمتی بالغ بر ۳۰۰۰ سال دارد. این مجموعه‌ی عظیم و باشکوه، در تاریخ ۲۴ شهریور سال ۱۳۱۰ و با شماره‌ی ۲۸ به ثبت ملی رسیده است. جغرافیای هگمتانه

شهر تاریخی هگمتانه که به دلیل قرار‌گیری در دل تپه‌ای وسیع، به تپه‌ی هگمتانه معروف است، در استان همدان، در داخل شهر همدان امروزی و در دو طرف خیابان اکباتان قرار گرفته است. وسعت تپه‌ی مذکور که از آن به عنوان پهناورترین تپه‌ی باستانی ایران یاد می‌شود، بالغ بر ۳۰ هکتار است که با توجه به احتساب قسمت‌هایی که در گذشته بخشی از تپه‌ی باستانی بوده ولی به دلیل ساخت‌وسازهای صورت گرفته‌ی امروزی به عمارات مسکونی تبدیل شده است، از ۴۰ هکتار نیز تجاوز خواهد کرد. تاریخچه‌ی شهر تاریخی هگمتانه البته شواهد تاریخی معتبری در اثبات این احتمال وجود ندارد. هردوت (نخستین تاریخ‌نگار یونانی زبان در ۴۲۵-۴۸۵ پیش از میلاد مسیح (ع) زندگی کرده و آثارش تا امروز موجود است. وی به پدر تاریخ نیز مشهور است) معتقد است که مادها هشتصدسال پیش از میلاد حضرت مسیح (ع) این مکان را به عنوان پایخت خود از جانت دیاکو انتخاب کرده و مورد استفاده قرار دادند. طبق توصیفات وی، طراحان و سازندگان این شهر تاریخی، مجموعه‌ی شاهانه را که شامل قصر، خزانه‌داری و اقامت‌گاه نظامی است، روی تپه‌ای ساخته و با ایجاد هفت دیوار متحدالمرکزی که هردیوار بخش درونی آن از دیوار بخش بیرونی، مرتفع‌تر در نظرگرفته شده است، مجموعه‌ی ذکر شده را احداث کردند. برخی دیگر از کارشناسان و باستان‌شناسان معتقدند که ایجاد شهر هگمتانه به دستور جمشید پادشاه یا سمیرامیس افسانه‌ای صورت پذیرفته است. برخی دیگر از کارشناسان دستور ساخت و احداث این شهر باشکوه را از سوی سومین پادشاه سلسله‌ی ماد، فرورتیش می‌دانند. طبق اطلاعات موجود در دانشنامه‌ی ایرانیکا، سلسله‌ی ماد، ۷۰۸ سال قبل از میلاد مسیح توسط دیاکو تاسیس و هگمتانه نیز به عنوان مرکز یا پایتخت آن انتخاب شد. از نکات جالب و قابل توجهی که می‌توان در مورد شهر هگمتانه بیان کرد، نام این شهر است که در سنگ‌نوشته‌ای برجای‌مانده از بیستون (این سنگ‌نوشته متعلق به داریوش اول معرفی شده است)، به هَمگمَتانَ به زبان فارسی باستان، آک-مَ-دَ-نَ به زبان ایلامی و آ-گَ-مَ-تَ-نُ به زبان اکدی، حک شده است. در زبان‌های دیگر نیز برای شهر باستانی همدان نام‌هایی مختلف برگزیده شده است که می‌توان به اِکباتانا، اِگباتانا در زبان یونانی، اکباتانا، اکباتانیس پارتیوروم در زبان لاتین، آحمِتَ در زبان آرامی، آحمَتَن، هَمَتَن، اِکبَتَن در زبان ارمنی و هَمَدان در زبان فارسی میانه اشاره کرد. مفسران براین عقیده‌اند که این واژه به معنای محل گرد آمدن است که از کلمه‌ی هَنگمَتَ بدست آمده است. باتوجه به معنای آن، احتمال گردهم‌آیی گروهی مردم، آن هم پیش از تشکیل سلسله‌ی ماد دور از تصور نخواهد بود. هردوت نیز به این تجمع که مادها برای انتخاب دیاکو به عنوان پادشاه صورت دادند، اشاره کرده ولی صحبتی از محل دقیق این اجتماع، به میان نمی‌آورد. طبق بررسی‌های تاریخی و باستان‌شناسی، یکی بودن هگمتانه با همدان تایید و قطعی است. اما متاسفانه به دلیل کمبود آثار باقی‌مانده‌ای که از دوران قبل از اسلام در دست است، بازدیدکنندگان اروپایی، مناطقی مانند تخت سلیمان، شوش و کنگاور را برای هگمتانه درنظر می‌گیرند. جالب است بدانید که در سکه‌های کشف شده از زمان حکومت ساسانیان، اهمتان به عنوان محل ضرب معرفی شده و اولین متونی که در آن نام مادها و مناطق مربوط به آن‌ها ذکر شده است، تقویم ۲۴ شارل مانزر سوم (۸۳۶ پیش از میلاد و سارگن دوم (امپراتور آشور و بنیانگذار سلسله‌ی سارگون،۷۱۵ سال قبل از میلاد مسیح است. در این متون از قوم و سرزمین‌شان به نام مادای یا آمادای نوشته‌هایی ثبت شده و برجای مانده است. تاریخ‌نگاران بسیاری نیز در مورد قدمت و علت ساخت شهر هگمتانه نظرات و عقاید خود را بیان کرده‌اند. معماری هگمتانه کاوش‌ها و حفاری‌های صورت گرفته بر این مجموعه‌ی عظیم و تحسین‌برانگیز ایران کهن، پرده از بقایای شبکه‌ی آب‌رسانی کاملا پیشرفته و منظمی برداشته است. طراحان آن را به گونه‌ای احداث کرده‌اند که در فاصله‌ی بین کانال‌های آب‌، راه‌های عبوری با عرضی بالغ بر ۳ متر و نیم ایجاد کرده‌اند. همچنین در کف این راه‌های عبور از آجرهای مربعی شکل و کاملا یکسان به عنوان پوشش استفاده شده است. کارشناسان معماری و باستان‌شناسان، طی پروژه‌ی حفاری و کاوش بر این مجموعه، اطلاعات دیگری در مورد معماری هگمتانه به دست آوردند. طبق گزارشات ایشان به نظر می‌رسد واحدهای ساختمانی متشکل از حیاط مرکزی، اتاق‌ها و انبارها به صورت قرینه‌ در اطراف ساخته شده‌اند که در فاصله‌ی ۳۵ متری بین معابر قرار گرفته‌اند. نقشه‌ی این واحدهای مسکونی به گونه‌ای است که از فضای تقریبی ۵.۱۷ * ۵.۱۷ متر برای احداث آن‌ها استفاده شده است. راه‌های عبور از عرضی برابر با ۳.۵ متر برخوردار بوده که پی‌بندی آن به صورت آجر در قسمت عظیمی از تپه ادامه یافته و از سمت شمال شرقی به جنوب غربی جهت‌دهی شده‌اند. با ادامه‌ی حفاری‌های صورت گرفته بر تپه‌ی هگمتانه که وسعتی بالغ بر ۱۴۰۰۰ مترمربع را دربر می‌گیرد، حصاری طولانی به بلندای ۹ متر و همچنین دو برج بزرگ و کم‌نظیر و بخش‌هایی از حصار وسیع شهر که از قطری برابر با ۹ متر و ارتفاعی برابر با ۸ متر برخوردار است، کشف شده است. به نظر می‌رسد این حصار از برج‌هایی بزرگ و عظیم بوده که در فاصله‌هایی معین ساخته شده‌اند. جالب است بدانید هگمتانه‌ی قدیم در این حصار قرار داشته است. آثاری متعدد و حیرت‌انگیز نیز در عملیات حفاری و کاوش‌های کارشناسان داخلی و خارجی کشف و ضبط شده که قدمت اکثر آن‌ها را به دوران هخامنشیان و پیش‌تر نسبت می‌دهند. آثار ارزشمند و مهمی نیز طی حفاری‌‌های صورت گرفته بدست‌ آمده است که می‌توان به لوح زرین ارشام اشاره کرد. کارشناسان این لوح را که با طلای اصل ساخته شده است با ابعادی برابر با ۱۳*۸ سانتی‌متر تخمین زده‌اند. نوشته‌ای به خط میخی که قدمت آن به دوران حکومت هخامنشیان بازمی‌گردد، بر این لوح نوشته‌هایی نیز حک شده است. متاسفانه این لوح در اختیار سازمان میراث فرهنگی کشور نبوده و در مجموعه‌ی شخصی مارسل ویدال آمریکائی نگهداری می‌شود. لوح زرین به نام آریارامنه: این لوح، قدیمی‌ترین اثر تاریخی است که تاکنون کشف و شناخته شده است و اکنون در موزه برلین در آلمان نگهداری می‌شود. ابعاد آن ۱۲×۸ سانتیمتر، مشتمل بر ۱۰ سطر با متن پارسی باستانی و به خط میخی است. این لوح متعلق به آریارامنه (=آریارمن) پسر کوچک چیش‌پیش و نواده هخامنش (مؤسس سلسله هخامنشی) می‌باشد که قسمتی از آن از بین رفته و ترجمه آن چنین است: لوح دیگری نیز که به نام داریوش دوم معرفی شده، از جنس طلای اصل و در ابعادی برابر با ۲۰.۵ * ۱۸.۵ سانتیمتر تشکیل شده است. خط نوشته‌هایی هم که ۲۳سطر را تشکیل می‌دهد، به صورت میخی بر آن حک شده است. همچنین لوح دیگری که دارای ۲۹ سطر و به خط میخی است، در ابعاد ۱۶.۲ * ۱۳ سانتی‌متر نیز توسط باستان‌شناسان کشف شده است. گفته می‌شود که این دو لوح، در گذشته خارج از کشور بوده و پس از پیگیری‌های سازمان میراث فرهنگی از مالک خریداری و به کشور بازگردانده شده است. اکنون هر دو لوح در موزه‌ی ایران باستان نگهداری می‌شوند. از جمله اشیا کشف شده از هگمتانه جامی طلایی (ریتون سرشیر) از دوره هخامنشی که در همدان کشف شده‌است و کاسه ی سیمین خشایار شاه است که مربوط به دوره ی هخامنشیان می‌باشد. کوزه‌ی شکسته از جنس نقره و حاوی خطوط میخی که قدمت آن به دوران پادشاهی خشایارشاه بازمی‌گردد، بشقاب نقره‌ای متعلق به دوران پادشاهی هخامنشیان، جام نقره‌ای دربردارنده‌ی سطر طولانی از خط میخی که باستان‌شناسان آن را این چنین ترجمه کرده‌اند: اردشیر شاه بزرگ، شاه کشورها پسر خشایار شاه، خشایار شاه پسر داریوش شاه هخامنشی، این جام سیمین را برای کاخ پادشاهی خود درست کردبا قدمتی برابر با دوران حکومت اردشیر اول، ظرفی از جنس طلا و حک شده به جمله‌ی داریوش شاه بزرگ. پایه ستون سنگی متعلق به دوران حکومت اردشیر دوم با کتیبه‌ای مزین به خط میخی که نشان می‌دهد این ستون مربوط به کاخ آپادانای اردشیر بزرگ، پسر داریوش، پادشاه هخامنشی است، ته ستون دیگری که به نام اردشیر دوم، پادشاه هخامنشی معرفی شده است، پایه ستونی از سنگ با تعداد ۷ سطر به خط میخی و متعلق به پادشاهی اردشیر دوم و شماری دیگر، از جمله آثار کشف شده از هگمتانه است. در ۱۲ کیلومتری جنوب غربی همدان دو کتیبه یکی از داریوش اول (قسمت بالا در سمت چپ و دیگری از خشایار شاه ( پائین سمت راست) بر صخره‌ای در دامنه کوه الوند کنده شده‌ است. این دو کتیبه در محلی به نام گنج‌نامه قرار دارد . در ارائه‌ی این مقاله سعی شد اطلاعاتی جامع و مفید را در مورد معماری و تاریخچه‌ی این بنای مهم و ارزشمند تاریخی کشور در اختیار شما دوستان و علاقه‌مندان به تاریخ و فرهنگ ایران عزیزمان قرار دهیم. امیدواریم توانسته باشیم به این مهم دست یابیم. منتظر نظرات سازنده‌ی شما عزیزان در بهتر شدن این قبیل مقالات هستیم.