تحیر یحیی بن اکثم از مناظره با امام جواد(ع)

مهر: وقتى مأمون از طوس به بغداد آمد، نامه اى براى امام جواد(ع) فرستاد و امام را به بغداد دعوت كرد، البته اين دعوت نيز مثل دعوت امام رضا(ع) به طوس، دعوت ظاهرى و در واقع سفر اجبارى بود. حضرت پذيرفت و بعد از چند روز كه وارد بغداد شد، مأمون او را به كاخ خود دعوت كرد و پيشنهاد تزويج دختر خود «اُمّ الفضل» را به ايشان كرد. امام در برابر پيشنهاد او سكوت كرد. مأمون اين سكوت را نشانه رضايت حضرت شمرد و تصميم گرفت مقدمات اين امر را فراهم سازد. او در نظر داشت مجلس جشنى تشكيل دهد، ولى انتشار اين خبر در بين بنى عباس انفجارى به وجود آورد: بنى عباس اجتماع كردند و با لحن اعتراض آميزى به مأمون گفتند: اين چه برنامه اى است؟

اكنون كه على بن موسى از دنيا رفته و خلافت به عباسيان رسيده باز مى خواهى خلافت را به آل على برگردانى؟! بدان كه ما نخواهيم گذاشت اين كار صورت بگيرد، آيا عداوتهاى چند ساله بين ما را فراموش كرده اى؟! مأمون پرسيد: حرف شما چيست؟ گفتند: اين جوان خردسال است و از علم و دانش بهره اى ندارد. مأمون گفت: شما اين خاندان را نمى شناسيد، كوچك و بزرگ اينها بهره عظيمى از علم و دانش دارند و چنانچه حرف من مورد قبول شما نيست او را آزمايش كنيد و مرد دانشمندى را كه خود قبول داريد بياوريد تا با اين جوان بحث كند و صدق گفتار من روشن گردد. عباسيان از ميان دانشمندان، «يحيى بن اكثم» را (به دليل شهرت وى) انتخاب كردند و مأمون جلسه اى براى سنجش ميزان علم و آگاهى امام جواد ترتيب داد. در آن مجلس يحيى رو به مأمون كرد و گفت: اجازه مى دهى سؤالى از اين جوان بنمايم؟

مأمون گفت: از خود او اجازه بگير. يحيى از امام جواد اجازه گرفت. امام فرمود: هرچه مى خواهى بپرس. يحيى گفت: درباره شخصى كه مُحْرِم بوده و در آن حال حيوانى را شكار كرده است چه مى گوئيد؟(1) امام جواد (ع) فرمود: آيا اين شخص، شكار را در حِلّ (خارج از محدوده حَرَم) كشته است يا در حرم؟ عالم به حكم حرمت شكار در حال احرام بوده يا جاهل؟ عمدا كشته يا به خطا؟ آزاد بوده يا برده؟ صغير بوده يا كبير؟ براى اولين بار چنين كارى كرده يا براى چندمين بار؟ شكار او از پرندگان بوده يا غير پرنده؟ از حيوانات كوچك بوده يا بزرگ؟ باز هم از انجام چنين كارى ابا ندارد يا از كرده خود پشيمان است؟ در شب شكار كرده يا در روز؟ در احرامِ عُمره بوده يا احرامِ حج؟!

يحيى بن اكثم از اين همه فروع كه امام براى اين مسئله مطرح نمود، متحير شد و آثار ناتوانى و زبونى در چهره اش آشكار گرديد و زبانش به لكنت افتاد به طورى كه حضار مجلس ناتوانى او را در مقابل آن حضرت نيك دريافتند. مأمون گفت: خداى را بر اين نعمت سپاسگزارم كه آنچه من انديشيده بودم همان شد. سپس به بستگان و افراد خاندان خود نظر انداخت و گفت: آيا اكنون آنچه را كه نمى پذيرفتيد دانستيد؟!(2)

آنگاه پس از مذاكراتى كه در مجلس صورت گرفت، مردم پراكنده گشتند و جز نزديكان خليفه، كسى در مجلس نماند. مأمون رو به امام جواد(ع) كرد و گفت: قربانت گردم خوب است احكام هر يك از فروعى را كه در مورد كشتن صيد در حال احرام مطرح كرديد، بيان كنيد تا استفاده كنيم. امام جواد (ع) فرمود: بلى، اگر شخص محرم در حِلّ (خارج از حرم) شكار كند و شكار از پرندگان بزرگ باشد، كفاره اش يك گوسفند است و اگر در حرم بكشد كفاره اش دو برابر است و اگر جوجه پرنده اى را در بيرون حرم بكشد كفاره اش يك بره است كه تازه از شير گرفته شده باشد، و اگر آن را در حرم بكشد هم بره و هم قيمت آن جوجه را بايد بدهد و اگر شكار از حيوانات وحشى باشد، چنانچه گورخر باشد كفاره اش يك گاو است و اگر شتر مرغ باشد كفاره اش يك شتر است و اگر آهو باشد كفاره آن يك گوسفند است و اگر هر يك از اينها را در حرم بكشد كفاره اش دو برابر مى شود.

و اگر شخص محرم كارى بكند كه قربانى بر او واجب شود، اگر در احرام حج باشد بايد قربانى را در مِنى ذبح كند و اگر در احرام عمره باشد بايد آنرا در مكه قربانى كند. كفاره شكار براى عالم و جاهلِ به حكم، يكسان است؛ منتها در صورت عمد، (علاوه بر وجوب كفاره) گناه نيز كرده است، ولى در صورت خطا، گناه از او برداشته شده است. كفاره شخص آزاد بر عهده خود اوست و كفاره برده به عهده صاحب اوست و بر صغير كفاره نيست ولى بر كبير واجب است و عذاب آخرت از كسى كه از كرده اش پشيمان است برداشته مى شود، ولى آنكه پشيمان نيست كيفر خواهد شد.(3)

مأمون گفت: احسنت اى اباجعفر! خدا به تو نيكى كند! حال خوب است شما نيز از يحيى بن اكثم سؤالى بكنيد همان طور كه او از شما پرسيد. در اين هنگام ابو جعفر(ع) به يحيى فرمود: بپرسم؟ يحيى گفت: اختيار با شماست فدايت شوم، اگر توانستم پاسخ مى گويم وگرنه از شما بهره مند مى شوم. ابوجعفر(ع) فرمود: به من بگو در مورد مردى كه در بامداد به زنى نگاه مى كند و آن نگاه حرام است، و چون روز بالا مى آيد آن زن بر او حلال مى شود، و چون ظهر مى شود باز بر او حرام مى شود، و چون وقت عصر مى رسد بر او حلال مى گردد، و چون آفتاب غروب مى كند بر او حرام مى شود، و چون وقت عشا مى شود بر او حلال مى گردد و چون شب به نيمه مى رسد بر او حرام مى شود، و به هنگام طلوع فجر بر وى حلال مى گردد؟ اين چگونه زنى است و با چه چيز حلال و حرام مى شود؟

يحيى گفت: نه، به خدا قسم من به پاسخ اين پرسش راه نمى برم و سبب حرام و حلال شدن آن زن را نمى دانم، اگر صلاح مى دانيد از جواب آن، ما را مطلع سازيد. ابو جعفر(ع) فرمود: اين زن، كنيز مردى بوده است. در بامدادان، مرد بيگانه اى به او نگاه مى كند و آن نگاه حرام بود، چون روز بالا مى آيد، كنيز را از صاحبش مى خرد و بر او حلال مى شود، چون ظهر مى شود او را آزاد مى كند و بر او حرام مى گردد، چون عصر فرا مى رسد او را به حباله نكاح خود در مى آورد و بر او حلال مى شود، به هنگام مغرب او را «ظِهار» مى كند(4) و بر او حرام مى شود، موقع عشار كفاره ظهار مى دهد و مجددا بر او حلال مى شود چون نيمى از شب مى گذرد او را طلاق مى دهد و بر او حرام مى شود و هنگام طلوع فجر رجوع مى كند و زن بر او حلال مى گردد. (5)،(6)*

*نویسنده: حجت الاسلام والمسلمین مهدی پیشوائی، استاد مؤسسه امام خمینی(ره)

پی نوشتها:

(1). يكى از اعمالى كه براى اشخاصِ در حال احرام، در جريان اعمال حج يا عمره حرام است شكار كردن است. در ميان احكام فقهى، احكام حج، پيچيدگى خاصى دارد، از اين رو افرادى مثل يحيى بن أكثم، از ميان مسائل مختلف، احكام حج را مطرح مى كردند تا به پندار خود، امام را در بن بست علمى قرار دهند!

(2). مجلسى، بحارالأنوار، الطبعه الثانيه، تهران، المكتبه الاسلاميه، 1395 ه".ق، ج 50، ص 75 - 76 - قزوينى، سيد كاظم، الامام الجواد من المهد اًّلى اللحد، الطبعه الأولى، بيروت، مؤسسه البلاغ، 1408 ه".ق، ص 168 - .172 راوى اين قضيّه «ريّان بن شبيب» - دايى معتصم - است كه از ياران امام رضا(ع) و امام جواد(ع) و از محدثان مورد وثوق بوده است (قزوينى، همان كتاب، ص 168 - شيخ مفيد، الارشاد، قم، مكتبه بصيرتى، ص 319 - 321 - طبرسى، الاحتجاج، نجف، المطبعه المرتضويه، 1350، ص 245 - مسعودى، اثبات الوصيه، نجف، منشورات المطبعه الحيدريه، 1374 ه".ق، ص 216 - شيخ مفيد، الاختصاص، تصحيح و تعليق: على اكبر الغفّارى،، منشورات جماعه المدرّسين فى الحوزه العلميه - قم المقدسه، ص 99).

(3).مجلسى، همان كتاب، ص 77 - قزوينى، همان كتاب، ص 174 - شيخ مفيد، الارشاد، ص 322 - طبرسى، همان كتاب، ص 246 - مسعودى، همان كتاب، ص 217 - شيخ مفيد، الاختصاص، ص .100.

(4).ظِهار عبارت از اين است كه مردى به زن خود بگويد: پشت تو براى من يا نسبت به من مانند پشت مادرم يا خواهرم، يا دخترم هست و در اين صورت بايد كفاره ظِهار بدهد تا همسرش مجدداً بر او حلال گردد. ظِهار پيش از اسلام در عهد جاهليت نوعى طلاق حساب مى شد و موجب حرمت ابدى مى گشت، ولى حكم آن در اسلام تغيير يافت و فقط موجب حرمت و كفاره گرديد.

(5).مجلسى، بحار الأنوار، الطبعه الثانيه، تهران، المكتبه الاسلاميه، 1395 ه".ق، ج 50، ص 78 - قزوينى، سيد كاظم، الامام الجواد من المهد اًّلى اللحد، الطبعه الأولى، بيروت، مؤسسه البلاغ، 1408 ه".ق، ص 175. - شيخ مفيد، الارشاد، قم، مكتبه بصيرتى، ص322 - طبرسى، الاحتجاج، نجف، المطبعه المرتضويه، 1350، ص247.