شاخص بنا و هدم تمدن اسلامى

سازمان کنفرانس اسلامى، بنا به پیشنهاد جمهورى اسلامى، سى‏‌ام مردادماه، روز به آتش کشیدن مسجدالاقصى ‏توسط صهیونیست‏ها را «روز جهانى مسجد» اعلام کرده و بر جایگاه رفیع مسجد به‏‌عنوان رمز وحدت و برادرى در جهان اسلام تأکید کردند. بر این اساس تصویب شد که از 21 آگوست هرسال، مطابق با 30 مرداد ماه، که مصادف با خاطره به آتش کشیدن مسجد الاقصى توسط تندروهاى صهیونیست است، به مدت یک هفته به‌‏عنوان هفته جهانى مساجد اعلام شود. هم‏چنین از کشورهاى عضو خواسته شد با هدف ارج نهادن به نقش مساجد و صیانت از آن‏ها به‏‌عنوان اماکن مقدسه، در احیای و تجلیل این هفته تلاش نمایند. گفتنى است که سى‏ام مرداد ماه هم‏چنین مصادف با حمله عوامل رضاخان به مسجد گوهرشاد و کشتار مردم بیگناه در سال 1314 است.

طرح موضوع مسجد در قرآن و روایات در قالب موضوعاتى همچون مفهوم صحیح آبادسازى و منع و تخریب مسجد، بناء مسجد بر اساس تقوى، امر به تخریب مسجد ضرار و لزوم اتخاذ زینت در رفتن به مساجد و.... می تواند اهل دقت و نظر را به جایگاه مورد نظر از این محور سازماندهى جامعه اسلامى رهنمون سازد و مسیر حرکت جهان اسلام و سازمان‌هاى بین‌‏المللى آن و جایگاه مسجد در داخل کشور و مسؤولیت نهادهاى حاکمیتى و مردمى در این خصوص را مشخص نماید. . الف) بایسته‏‌ها در نگاه جهان اسلام به مساجد با تصویب پیشنهاد ارزنده جمهورى اسلامى در اجلاس سى‏‌ام وزراى امور خارجه کشورهاى اسلامى در تهران مبنى بر نامگذارى روز جهانى مسجد 30 مرداد (21آگوست) - که مصادف است با به آتش کشیده شدن مسجد الاقصى‏ توسط صهیونیستهاى افراطى در سال 1969 - توسط سازمان کنفرانس اسلامى انتظار مى‏‌رود با گذشت چندین سال که با صدور قطعنامه توسط این سازمان از کشورهاى عضو خواسته شده است تا در راستاى تحکیم مساجد، در توسعه فرهنگ و ارزش‌هاى اسلامى در جهت تکریم و بزرگداشت روز مذکور تلاش نموده و در این‌‏راستا جهت گرامیداشت آن برنامه‌‏ریزى نمایند، متاسفانه شاهد حرکت و فعالیت جدى در این خصوص آن چنان‏‌که شایسته و بایسته این مهم در کشورهاى اسلامى است، نیستیم. البته در این میان جمهورى اسلامى ایران هر ساله با برگزارى همایشى تحت عنوان روز جهانى مسجد با حضور تعدادى از شخصیتهاى مدعو خارجى و داخلى اقداماتى‏ در این ارتباط انجام مى‏‌دهد که از این حیث جاى تقدیر و سپاسگذارى دارد. امروزه توجه جدى به امر مسجد در میان جوامع اسلامى و نیز تحولات و حرکت‏هایى که در سرزمین‏هاى اسلامى ‏در حال شکل‏‌گیرى بوده و خاستگاه این تحولات از مساجد مى‏‌باشد، همین امر نشان از اهمیت و توجه جدى‏‌تر به مقوله مسجد با نگاه فرا کشورى و جهان اسلامى را مى‏‌طلبد. در حال حاضر لزوم پرداختن عمیق‏‌تر و اهتمام ویژه به امر مسجد بنا به دلایل زیر کاملا آشکار خواهد شد: 1 - مواجه شدن تعدادى از کشورهاى اسلامى از قاره آفریقا گرفته تا خاورمیانه و آسیا با جریان بیدارى اسلامى که منشاء و خاستگاه این جنبش‌‏هاى ‏اسلامى مساجد بوده و موتور محرکه این حرکت نوین اسلامى در مساجد قابل مشاهده و ارزیابى مى‏‌باشند. 2 - استقبال، روآورى و گرویدن به اندیشه‌‏هاى نوین اسلامى توسط پیروان سایر ادیان به‌‏خصوص در میان جوانان در کشورهاى اروپایى و غربى که در حال حاضر به اعتراف غربیان میزان گرایش به اسلام از رشد قابل توجهى برخوردار مى‏‌باشد. به همین خاطر در وضعیت فعلى، این مساجد هستند که در جذب و تعمیق افکار و آموزه‌‏هاى دینى و نیز نگه داشت این تازه مسلمانان نقش بسیار ارزنده‏‌اى مى‌‏توانند ایفا نمایند دراین‏جاست که باید به جایگاه مسجد نه تنها در کشورهاى اسلامى بلکه در دیگر کشورهاى غیر اسلامى و لائیک نیز بیش از پیش توسط سازمان کنفرانس اسلامى عنایت و توجه گردد. 3 - امروز دشمن به جایگاه و نقش محورى مساجد در ایجاد وحدت و تحرک و پویایى بخشى به جوامع اسلامى‏ به‌‏خوبى واقف شده و به این امر بسیار اثرگذار و مهم پى برده است به همین خاطر تمام سعى و تلاش خویش را به کار بسته است تا به تخریب این نقش و کارکرد و تنزل جایگاه آن بپردازد و در این ‏راه علاوه بر حرکت فرهنگى نرم از حرکت سخت نیز غافل نشده است نمونه بارز آن‌‏را در جریان حمله اسرائیل به جنوب لبنان در طى ‏جنگ‏هاى 33 روزه و نیز در جنگ غزه مى‏‌توانیم به وضوح مشاهده نماییم که بیش‏ترین مراکز مورد حمله در این دو تهاجم نظامى مساجد بوده‌‏اند. این امر ناشى از نقشى بوده که مساجد در انسجام بخشى و محوریت قرار دادن مساجد به‏‌عنوان بستر مقاومت در مواجه با ارتش اسرائیل ایفاء نموده‌‏اند. و نیز برخورد سبک مغز و دیوانه وار تعدادى از افراطیون در کشورهاى غربى در حمله به مساجد و محدودیت قائل شدن در ساخت و توسعه مساجد در این کشورها. 4 - با توجه به شرایط فعلى و مسائلی را که در ارتباط با جایگاه و نقش مساجد در جهان کنونى در حال شکل‏‌گیرى ‏مى باشد شایسته است دبیرخانه سازمان کنفرانس اسلامى در این خصوص با تشکیل اتاق فکر و نیز هم‏‌اندیشى‏‌هاى مستمر و کارشناسى به‌‏منظور بهره‏‌مندى از آرا و نظرات اندیشمندان، علما و شخصیتهاى برجسته و دلسوز از تمامى کشورهاى اسلامى نسبت به بهره‌‏گیرى حداکثرى از ظرفیت و پتانسیل موجود مساجد برنامه‌‏ریزى‏ هدفمند و عقلانى را داشته باشد تا ضمن این‏که فرصت‏هاى طلایى به وجودآمده مغتنم شمرده شود، راه‌هاى احتمالى اثرگذارى برنامه‏‌هاى تهاجم نرم دشمن شناسایى و با راهکارهایى هوشمندانه مسدود شده و زمینه‏‌هاى فرصت سوزى کاملا از میان برداشته شود. 5 - با توجه به این‏که مسجد برترین پایگاهى است که از جایگاه ویژه در میان تمامى فرق و مذاهب اسلامى برخوردادر مى‌‏باشد و از این حیث از ظرفیت بسیار بالا در ایجاد وحدت میان امت‏هاى اسلامى برخوردار بوده و به‏‌عنوان مهم‏ترین عامل ایجاد و تقویت‌‏کننده تعامل و ارتباط معنوى در بین جوامع اسلامى مطرح مى‌‏باشد، با کمال تأسف در حال حاضر از این توان و پتانسل سرشار و قدرتمند موجود حتى بهره‏‌بردارى حداقلى نیز از آن به عمل نمى‏‌آید. با به کارگیرى ‏توان حداکثرى آن انتظار مى‌‏رود بسیاری از چالشها و گسست‌‏هاى موجود بین جوامع اسلامى از بین رفته و روح همگرایى و اخوت و برادرى میان مسلمانان ارتقا و افزایش ‏یابد همچنانکه پیامبر گرامى اسلام (ص) پیمان اخوت و برادرى میان مهاجرین و انصار را با هدف ایجاد وحدت میان آنان و جلوگیرى از تشتت و اختلاف برقرار کرد. همچنانکه در گذشته مسجد خاستگاه وحدت بوده و در این خصوص و با هدف استمرار نقش وحدت آفرین آن، امروزه نیز باید با تأسى از این منش مبارک حضرت رسول (ص) مى‏‌توان در این زمینه به نقش آفرینى و احیای سنت نیکو و پسندیده عقد اخوت و برادرى میان فرق و مذاهب مختلف اسلامى در مساجد پرداخت. 6 - در بسیارى از کشورهاى اسلامى مساجدى مشهور و بسیار فعال و تأثیرگذارى وجود داردکه نقش تأثیرگذارى در ترویج و بسط معارف و آموزه‏‌هاى الهى نه تنها در بین کشور خویش بلکه در بین سایر کشورهاى اسلامى نیز دارند. در حال حاضر هیچگونه ارتباط و تعامل دو سویه و چند سویه بین این مساجد وجود ندارد تا ضمن انتقال تجربیات و اندوخته‌‏ها به یکدیگر، نوعى همکارى و ارتباط دوجانبه و چند جانبه به منظور هم‌‏افزایى در دستیابى به اهداف عالیه اسلامى صورت پذیرد. دبیرخانه سازمان کنفرانس اسلامى لازم است زمینه‌‏هاى ارتباط و رفت و آمدهاى مستمر در زمینه‌‏هاى تقویت و ارتقای همکارى بین این مساجد برگزیده جهان اسلام را فراهم نماید. 7 - با عنایت به این‏که حضور فعال مساجد تنها محدود به کشورهاى اسلامى نمى‌‏گردد بلکه مساجدى بسیار فعال و موفق در ارائه برنامه و فعالیتهاى مختلف و متنوع اسلامى در سایر کشورهاى جهان وجود دارند که مى‏‌توانند سهم ‏زیادى در ترویج و تبیین دین مبین اسلام و افزایش توان متولیان امر مسجد در کشورهاى اسلامى داشته باشند. به‏‌عنوان مثال سنگاپور به‏‌عنوان یک کشور لائیک جامعه مسلمانان آنان با برنامه ریزى اصولى و سیستمى و منظم و دقیق توانسته‌‏اند بهترین نوع مدیریت در مساجد را طراحى و اجرا نمایند که حتى این مدیریت موفق مى‌‏تواند به‌‏عنوان الگو براى دیگر کشورهاى اسلامى مطرح شود منتهى به‏‌دلیل عدم عضویت این کشورها در سازمان کنفرانس اسلامى به‌‏دلیل عدم حاکمیت نظام اسلامى امکان به‌ره‏گیرى از تجربیات مسلمانان این کشورها در قالب سازمان کنفرانس اسلامى وجود ندارد که لازم است در این خصوص چاره‏‌اى جدى اندیشیده شود و راهکار اصولى و جدى ارائه گردد. (به‏‌عنوان میهمان یا عضو ناظر نمایندگان جامعه مسلمانان این کشورها در جلسات مرتبط با مسجد شرکت نمایند.) 8 - وجود دهها مسجد از حیث معمارى بى‏‌نظیر و قالبهاى مختلف هنرى، بى‌‏بدیل به کار رفته در آن‏ها در بین کشورهاى اسلامى بستر مناسبى را فراهم نموده‌‏اند تا سازمان کنفرانس اسلامى هر ساله در مناسبتهاى مختلف به‌‏ویژه روز جهانى مسجد به معرفى و شناسایى این آثار براى جوامع مختلف اسلامى و غیر اسلامى بپردازد و این ظرفیت بسیار باشکوه فرهنگ و تمدن اسلامى را به بهترین نحو به دیگر ملل بشناسانند با توجه به جذابیت فوق‌‏العاده بالا و سبک‏ها و آفرینش‏هاى ارزشمند هنرى، این امر مى‌‏تواند جاذبه فراوانى را براى علاقمندان به تمدن اسلامى فراهم نموده و نگاهى مثبت را در آن‏ها به وجود بیاورد.

ب) مفهوم عام تخریب و آبادسازى مسجد کیست ستمکارتر از آن کس که از بردن نام خدا در مساجد او جلوگیرى کرد و سعى در ویرانى آن‏ها نمود؟! چنین کسانى نمى‌‏توانند، جز با ترس و وحشت، وارد این (کانونهاى عبادت) شوند. بهره آن‏ها در دنیا رسوایى است و در آخرت، عذاب عظیم (الهى)! (بقره آیه 114) در این آیه به دو نکته لازم است توجه شود: 1 - طرق ویرانى مساجد بدون شک مفهوم آیه فوق، مفهومى وسیع و گسترده است و به زمان و مکان معینى محدود نمى‌‏شود، همانند سایر آیاتى که در شرائط خاصى نازل گردیده، اما حکم آن در همه قرون و اعصار، ثابت است. بنابراین، هر کس و هر گروه به نوعى در تخریب مساجد الهى بکوشد و یا مانع از آن شود که نام خدا و عبادت او در آنجا انجام گیرد، مشمول همان رسوائى و همان عذاب عظیم است که در آیه اشاره شده. توجه به این نکته نیز لازم است که جلوگیرى از ورود به مسجد و ذکر نام پروردگار و کوشش در تخریب آن، تنها به این نیست که مثلاً با بیل و کلنگ ساختمان آن‌را ویران سازند، بلکه هر عملى که نتیجه آن تخریب مساجد و از رونق افتادن آن باشد نیز، مشمول همین حکم است. چراکه در تفسیر آیه «إِنَّما یَعْمُرُ مَساجِدَ اللهِ...» (28 توبه)، طبق صریح بعضى از روایات، منظور از عمران و آبادى مسجد تنها ساختمان آن نیست، بلکه حضور در آن‏ها و توجه به محافل و مجالس مذهبى که در آن‏ها تشکیل مى‏‌گردد و موجب یاد خدا است نیز یک نوع عمران است، بلکه مهم‏ترین عمران شمرده شده. بنابراین، در نقطه مقابل، آنچه باعث شود که مردم از یاد خدا غافل گردند و از مساجد باز مانند، ظلمى است بسیار بزرگ! عجب این‏که در عصر و زمان ما گروهى از متعصبین نادان و خشک و دور از منطق، از وهابیان به بهانه احیاى توحید، سعى در تخریب پاره‏اى از مساجد و ساختمان‏‌هائى که بر قبور بزرگان اسلام و صلحا شده و همیشه مرکز یاد خدا است، دارند و عجیب‌‏تر این‏که این ستمگران بى‏‌منطق، اعمال خود را تحت عنوان مبارزه با شرک، انجام مى‏‌دهند و در این‏راه مرتکب انواع گناهان و کبائر مى‌‏شوند. در حالى که اگر فرضاً کار خلافى در یکى از این مراکز مقدس انجام شود باید جلوی آن‌‏را گرفت نه این‏که این خانه‏‌هاى توحید را به تخریب کشاند، که این کار همانند کار مشرکان جاهلیت است. 2 - بزرگ‏ترین ستم‏ نکته دیگرى که در این آیه باید مورد توجه قرار گیرد این است که خداوند این چنین اشخاص را ظالم‌‏ترین افراد شمرده و در واقع هم چنین است؛ زیرا تعطیل و تخریب مساجد و جلوگیرى از مراکز توحید، نتیجه‌‏اى جز سوق مردم به بى‌‏دینى نخواهد داشت و مى‌‏دانیم زیان این کار از هر عملى بیشتر و عواقب شوم آن دردناک‏‌تر است.

ج) مسجد محورى، صراط مستقیم ایجاد تمدن اسلامى‏ توجه به مسجد محورى در مهندسى تمدن اسلامى منظر دوم در نسبت بین مسجد و تمدن اسلامى، توجه به نقش و جایگاه مسجد در حیات اجتماعى و تمدنى مسلمین مى‌‏باشد. جایگاه مسجد در فرهنگ اسلامى بر خلاف جایگاه کلیسا در فرهنگ غربى، تنها یک مکان عبادى صرف براى برقرارى یک ارتباط فردى و شخصى با خداوند نمى‏‌باشد، بلکه مسجد کانون و هسته اصلى جامعه اسلامى است. لذا مى‏‌بینیم که پیامبر (ص) در نخستین گام خود در بنا نهادن تمدن تاریخى اسلام، اقدام به تأسیس مسجد کردند و تمامى این حرکت تاریخى بر مدار مسجد ساماندهى شد. لذا در تأسى به این حرکت پیامبر (ص) در طراحى تمدن اسلامى باید به این اصل اساسى توجه نمود که الزامات مسجدمحورى در شکل‏‌دهى نرم‌‏افزارها و سخت‌‏افزارهاى تمدن اسلامى رعایت گردد. به عبارت دیگر اگر در تمدن لیبرال دموکراسى که تمدنى اقتصاد محور است، بانک‏هاى ربوى به‌‏عنوان محور اساسى ‏ساماندهى تمامى شئون اجتماعى مى‏‌باشند، در تمدن اسلامى این مسجد است که باید محور اصلى در پیشرفت و تکامل همه شئون اجتماعى اعم از توسعه سیاسى فرهنگى، اقتصادى و اجتماعى قرار گیرد. بنابراین همه ارکان تمدن اسلامى (نظام تمایلات، نظام بینش و دانش، نظام محصولات) باید براساس اندیشه مسجد محورى‏ سامان دهى شود. در ادامه به برخى از الزامات مسجد محورى در مهندسى تمدن اسلامى اشاره مى‏‌گردد، هر چند پرداختن به تمامى وجوه این مهم، خود موضوع پژوهشى سنگین مى‌‏باشد که مى‌‏بایست مبتنى بر روش اجتهادى‌‏و با معیارهاى علمى دقیق صورت بگیرد و چه بسا لازم است کرسى‌‏هاى نظریه‏‌پردازى فراوانى از وجوه مختلف در این زمینه برپا گردد. کارکردهاى مسجد محورى در مهندسى تمدن اسلامى‏ هدف انقلاب اسلامى تحقق تمدن اسلامى در عرصه جهانى است. براى تحقق چنین تمدنى باید به همه الزامات آن در دنیاى جدید ملتزم بود و براى حفظ اسلامیت آن باید تمامى نرم افزارها و سخت افزارهاى آن براساس مبانى، آموزها و اهداف دینى تولید و یا بازسازى شود. بالطبع دستیابى به چنین تمدنى تنها در سایه استنباط فقه حکومتى و تولید علوم اسلامى کارآمد امکان پذیر مى‌‏باشد که همان مغزافزار تمدنى و یا عقلانیت اسلامى مى‌‏باشد. در این میان آنچه از قدر متیقن‏هاى معارف اسلامى به‌‏خوبى قابل استنباط مى ‏باشد جایگاه رفیع مسجد ونقش آن در تحقق تمدن اسلامى مى ‏باشد. مسجد باکارکردهاى مختلف سیاسى، فرهنگى، اقتصادى، اجتماعى، تربیتى و... محور مهندسى تمدن اسلامى وکانون شهر اسلامى است و غفلت از این مسأله اساسى رفتن به بیراهه است‏. برخى حوزه ‏هاى کارکرد مسجد محورى عبارتند از: 1 - کارکرد مسجد در شکل‏دهى فرهنگ و ارتباطاتى مسجد جایگاهى بلند در ترویج و نهادینه ساختن فرهنگ اسلامى و دست یافتن به اهداف غایى دین، یعنى تعالى فرد و اجتماع دارد. کارکرد فرهنگى مسجد بسیار فراوان است و لذا لازم است در مهندسى فرهنگ و مهندسى فرهنگى کشور توجه وافر و اساسى به این مقوله بشود که متأسفانه تاکنون این امر مهم مورد غفلت واقع شده است. برخى از کارکردهاى فرهنگى مسجد عبارتند از: الف) آموزش: مسجد از عصر پیامبر (ص) مرکز آموزش معارف قرار گرفت. پیامبر (ص) ابتدا بر روى تنه درختى و بعدها بر فراز منبر به تبیین احکام الهى و معارف اسلامى پرداخت و بعدها همین امر به یک سنت در مسجد بدل گردید و محراب و منبر پیوندى جدایى ناپذیر پیدا کردند. علاوه بر آموزش‏هاى عمومى، حلقه ‏هاى درس و رشته‏ هاى تخصصى در مسجد از زمان پیامبر (ص) و بعدها به ‏صورت توسعه یافته‏ تر در زمان امیرالمؤمنین (ع) تا برسد به دانشگاه بزرگ صادقین (علیهم السلام) شکل گرفت. لذا مى‏ بینیم که مسجد کانون آموزش و ترویج فرهنگ حتى در سطوح مطالب تخصصى و بنیادى هم صورت گرفت. متأسفانه با نفوذ فرهنگ مدرنیته در جامعه اسلامى، بخش عمده ‏اى از آموزش کشور، چه آموزش متوسطه و چه آموزش‏هاى دانشگاهى، ابتدا از فضاى ‏مسجد جدا و سپس کم‏کم حتى از مبانى و اصول اسلامى هم تهى و خالى گردید. لذا با جریان علوم سکولار در جامعه روح دیندارى تضعیف گردید و دین همچون نظامات مادى از جریان جامعه‏ پردازى کنار گذاشته شد و تز جدایى دین از سیاست، بر روح آموزش کشور حاکم گردید. انقلاب اسلامى فرصت دوباره‏اى است که با شکستن ساختارهاى آموزشى نهادینه شده در جامعه، بستر بازگشت آموزش به مسجد فراهم وزمینه تولید علم دینى پدید آمد. به راحتى مى ‏توان کرسى‏ هاى نظریه پردازى را در مساجد فعال نمود که ثمره آن هم حاکمیت روح تعبد و تعهد بر جریان نظریه ‏پردازى است و همه توجه به مبانى دینى در شکل ‏گیرى نظریه ‏هاى نوین اسلامى در حوزه دستیابى به علوم انسانى اسلامى مى ‏باشد. ب) شکل ‏گیرى ارتباطات فرهنگى: مسجد پایگاه شکل ‏دهى ارتباطات و اطلاع ‏رسانى در فرهنگ نبوى بوده است. نداى «الصلاه جامعه» در زمان پیامبر (ص) و دوران پس از آن، اعلام فراخوان عمومى براى گرد هم آمدن مسلمانان در مسجد و نشان از اعلام یک امر مهم به هنگام اقامه نماز جماعت بوده است. پس از تشریع اذان در غیر از زمان نماز، مردم با بانک اذان به مسجد مى ‏آمدند علاوه بر این، شبکه ارتباطى مساجد هم در فرهنگ اسلامى قابل توجه و قابل الگوگیرى است. وجود «مساجد محلى» و مسجد جامع در هر شهر و ارتباط مساجد جامع با یکدیگر و وجود مسجد جامع در مرکز حاکمیت به ‏عنوان بلندگوى اصلى حکومت، مسأله مهمى در طراحى شبکه ارتباطات مى‏ باشد؛ مخصوصاً در دنیاى امروز که نقش شبکه ارتباطات در اطلاع ‏رسانى و فرهنگ‏ سازى بسیار مهم‏تر از گذشته رخ نمایان کرده است. بر این اساس در مهندسى فرهنگى کشور مى ‏بایست شبکه ارتباطى بر مدار و محوریت مساجد شکل بگیرد تا هم پاک بودن این شبکه ارتباطى تضمین شود و هم زمینه شکل‏ گیرى جبهه فرهنگى توحیدى ‏در مقابل جبهه مادى پدید آید. ج) تکامل و تربیت دینى: در اسلام آموزش هیچگاه از تربیت جدا نبوده است و لذا کارکرد آموزشى مسجد همواره قرین کارکرد تربیتى هم بوده است. اما با این حال توجه به این بعد از مسجد هم در زمینه توسعه و رشد فرهنگى کشور بسیار مهم مى ‏باشد. باید مسؤولین و متولیان فرهنگى کشور به این باور اساسى رسیده باشند که جز بر مدار مسجد، توسعه‏ تربیتى کشور امکان پذیر نمى ‏باشد. بچه و فرزندى که از ابتداى کودکى و نوجوانى قرین مسجد نشود و با حلقه‏ هاى ذکر و معرفت مسجد همراه نشود، در جوانى و میان‏سالى هرگز نمى ‏تواند در وادى ‏تربیت دینى حضور پیدا کند. مسجد کانون رشد اخلاق فردى و اجتماعى آحاد جامعه اسلامى است. تاجرى که با مسجد انس نداشته باشد تجارتش مى ‏لنگد و سیاست مدارى که در مسجد تربیت نشده باشد هرگز نمى‏ تواند چرخ حکومت اسلامى را بچرخاند. 2 - کارکرد اقتصادى و حقوقى مسجد علاوه بر کارکرد سیاسى و فرهنگى مسجد در سیره نبوى و علوى، مسجد کارکرد اقتصادى هم داشته است. حفظ و نگهدارى بیت المال و تقسیم آن نوعا در مسجد صورت مى‏ گرفت. هم‏چنین بیشتر قضاوتهاى حقوقى و قضائى پیامبر (ص) وائمه اطهار (ع) در مسجد انجام مى ‏پذیرفت.مقام بیت الطشت و دکة القضا در مسجد کوفه بیانگر این مطلب مهم باشد. بر این اساس جا دارد در توسعه قضائى و اقتصادى ‏کشور به نقش مسجد در این امر مهم توجه وافر شود. مثلا مى ‏توان در جنب هر مسجد صندوق قرض الحسنه تأسیس کرد وحوائج مادى مومنین را برطرف کرد. 3 - کارکرد مسجد به‏ عنوان کانون شهر اسلامى نکته مهم دیگر در باب مسجد محورى در مهندسى تمدن اسلامى، قرار گرفتن مسجد در کانون شهر اسلامى است. متأسفانه با نفوذ هنر و معمارى غربى در جوامع اسلامى، ابتدا مسجد از مرکزیت معمارى اسلامى کنار گذاشته و سپس کم کم مسجد از نقش آفرینى در حیات اجتماعى کنار گذاشته شد و تنها به مرکزى عبادى بدل گردید. اما در فرهنگ نبوى با ساخت مسجد، شهر یثرب، مدینه النبى شد و بعدها مسلمانان شهرهاى جدید کوفه، بصره و قاهره را با ساختن مسجد آغاز کردند. در معمارى اسلامى همه راههاى محلات شهر به مسجد ختم مى ‏شود. بازار در کنار مسجد شکل مى‏ گیرد و سازوکار شهرى بر مدار مسجد سامان مى‏ یابد. لازمه چنین معمارى کثرت مساجد در محله ‏ها و شهرها بود، مسأله ‏اى که متاسفانه با ورود معمارى مدرن به دنیاى اسلام و با شکل‏ گیرى شهرهاى صنعتى کم رنگ شد تا جائى که هم ‏اکنون در کشور انقلاب اسلامى در بسیارى از مجتمع‏ هاى جدید شهرى یا اصلا خبرى از مسجد نیست و یا متناسب با جمعیت فضاى مسجد موجود باشد. در این صورت چگونه مى‏ توان سخن از کار فرهنگى به میان آورد؟ علاوه بر تأثیر مسجد در معمارى شهرى، معمارى خود مسجد هم مقوله دیگرى است که نقش ‏تربیتى و اخلاقى آن بسیار مهم مى‏باشد که در این باب پژوهشهاى فراوانى صورت گرفته است. منبع: تسنیم