وقتي يك «اسفنج»، برگر آمريكايی را تبليغ مي‌كند/ پت و مت ايده‌ای براي جامعه صنعتی

سرويس فرهنگي «فردا»- امیر حمزه نژاد: مردمی که ديروز پاي كرسي مي نشستند و يا در قهوه‌خانه‌هاي قديمي گعده مي كردند و به داستان‌هاي شاهنامه و حكايت‌هاي شيرين فارسي گوش مي‌دادند امروز پاي تلويزيون مي‌نشينند و به داستان‌سرايي اين جعبه جادويي چشم مي‌دوزند. سرگرمي‌هاي گذشته ما ايراني ها مدرن تر شده است اما كمتر ايراني ها در اين مدرن سازي خودكفا بوده اند و بيشتر از دست رنج ديگران بهره برده‌اند. حكايت‌هاي امروز در قالب انيميشن‌هاي جذاب و ديدني در تلويزيون به تصوير كشيده مي‌شود و كودكان امروز نيز با اين كارتون‌ها بزرگ مي‌شوند و شخصيت‌شان شكل مي‌گيرد. ذهن كودكان آماده پذيرش بسياري از معاني است كه در محيط اطرافش در جريان است. انيميشن‌ها نيز در اين روند با توجه به اينكه بسيار مورد توجه كودكان هستند در نقش پذيري و شكل‌گيري شخصيت و رفتار كودكان موثرند. بدين منظور است كه برنامه‌ريزي در اين جهت مي‌تواند نقش موثري در تربيت صحيح كودكان داشته باشد. كشورهايي كه در زمينه ساخت انيميشن ممتاز هستند و به اين عرصه علاقه‌مندند، بنابر جامعه خود و با توجه به فرهنگ و رسوم خود دست به ساخت اين انيميشن‌ها مي‌زنند. بحث ما اينجا اين نيست كه بايد از نمايش چنين مواردي در تلويزيون و پخش آن در شبكه نمايش خودداري شود اما مي‌توان در زمينه چگونگي به وجود آمدن ايده چنين انيميشن‌هايي بنابر فرهنگ و جامعه آن كشور بررسي قابل توجه‌اي انجام داد كه خالي از فايده نيست و مي‌تواند ما را به سمت ساخت انيميشين‌هاي بومي و ايراني سوق دهد. از اين رو به بررسي نمونه‌هايي از اين انيميشن‌ها و ايده و خاستگاه آن مي‌پردازيم. باب اسفنجي شلوار مكعبي و نماد ملي آمريكا باب‌اسفنجی شلوارمکعبی یک سریال کارتونی آمریکایی محصول کمپانی نیکلودین است که پخش آن از سال ۱۹۹۹ شروع شده و تاکنون ادامه دارد. از جمله فیلم‌های کوتاه بچّه‌ها بوده و دارای طرفداران زیادی است به خاطر استقبال بسیار خوبی که از این کارتون شد، دست‌اندرکاران این مجموعه به فکر تهیه فیلم‌هایی از این شخصیت محبوب کارتونی شدند و اولین فیلم رو در سال ۲۰۰۴ روانه بازار کردن که با استقبال خیلی خوبی روبرو شد که تا به الان چند سری از فیلم‌های باب اسفنجی نیز تولید شده است. شخصیت اصلی کارتون باب اسفنجی است. ماجرای داستان در شهر زیردریایی بیکینی باتم جریان دارد. او در یک فروشگاه تهیه مواد غذایی همبرگر سرخ کن است و به کار نسبتاً ساده و یکنواخت خود بسیار علاقه‌مند است. شخصیت باب اسفنجی با رفتارهای بدور از هرگونه آلایش کودکانه کاملاً مطابقت دارد. وي دريك همبرگر فروشي براي يك خرچنگ كار مي‌كند كه عاشق پول است و همواره در پي اين است كه بيشترين پول را با كمترين هزينه بدست بياورد و در برخي از قسمت‌هاي اين سريال كارتوني به شخصيت اين خرچنگ كه به عنوان نمادي از يك سرمايه‌دار در جامعه آمريكاست، پرداخته مي‌شود. از سوي ديگر به طور نامحسوسي مساله تبليغات براي همبرگر در اين سريال كارتوني ديده مي‌شود. همبرگر به عنوان نماد غذايي آمريكايي‌ها محسوب مي‌شود كه در بسياري از شهرهاي اين ايالات‌متحده سرو مي‌شود. البته بسياري از اين برگرها با فرمول‌هاي مخفي پخته مي‌شود كه به عنوان يك راز در اين برگر فروشي‌ها نگهداري مي‌شود كه باب اسفنجي گريزي هم به اين مساله دارد و به صورت كاملا طنز اين موضوع را به نمايش گذاشته اشت. بدين جهت باب اسفنجي را مي‌توان محصولي كاملا آمريكايي‌ منطبق با نظام سرمايه داري دانست كه بنابر فرهنگ آمريكايي‌ساخته شده است. پت و مت؛ ايده‌اي معكوس از يك جامعه صنعتي پت و مت انیمیشنی می‌باشد که با استفاده از تکنیک لحظه‌ای (حرکت-توقف) در کشور چک ساخته‌شده‌است. این انیمیشن دارای دو شخصیت به نام‌های پت و مت می‌باشد. ايراني‌ها به خوبي با اين دو شخصيت كارتوني آشنايي دارند. جالب اينجاست كه در اين پويانمايي دو شخصيت‌ داستان به دنبال كشف و ساختن ابزاري براي راحتي خود هستند. ايده اي كه جامعه صنعتي اروپا را درگير خود كرده است و حال به طور معكوس در اروپا شاهد تجلي آن هستيم. درواقع گرچه اين كارتون پر از ايده‌هاي غلط و خطرناك صنعتي است اما گاه ديده مي‌شود كه بسياري از ابزارهايي كه در اين مجموعه كارتوني به كار برده مي شود بسيار مطابق با علم روز صنعت جهان است. استفاده از كوليس و چكش و تسمه و چرخ دنده و محاسبات رياضي و فيزك براي ساخت ابزارهاي مختلف نوعي ايده پردازي براي رسيدن به جامعه‌اي نوين است. درواقع اگرچه بسياري از ابزارهايي كه پت و مت مي‌سازند ناقص از آب در مي‌آيد اما دست آخر اين ايده‌ را در ذهن مخاطب رشد مي‌دهند كه مي توان ابزارهاي بسيار زيادي را براي راحتي بشر ساخت و البته بايد از راه درست و منطقي آن پيش رفت. از اين رو ديده مي شود كه كمپاني‌هاي اروپايي و غربي وسايلي را براي زندگي ساده تر بشر عرضه مي‌كنند كه شايد كمتر به ذهن آدمي مي‌رسد و به قول معروف در اين كمپاني‌ها آبشن‌ها و مواردي در محصول گنجانده مي‌شود كه بتواند خريدار را به خود جلب كند و اين كمپاني‌ها سعي سعي در آن دارند كه فكر همه چيز را بكنند. مجموعه كارتوني پت و مت نيز درواقع محصول همين جامعه است كه ايده‌ها را پرورش مي دهد و شعار زندگي بهتر با فكر بهتر را در نهان خود دارد. شكرستان؛ محصول سرزمين متل‌ها و مثل‌ها شكرستان شايد يك نمونه عالي و ايراني از انيميشن‌هاي روز باشد. شكرستان درواقع محصول قند پارسي است. جاي چنين انيميشني در كشوري مانند ايران كه پر از ضرب المثل‌ها و حكايت‌هاي زيباي تاريخي و ادبي است به واقع خالي بود و شكرستان توانست تا حدودي با استفاده از فناوري نوين و البته دستمايه طنز اين خلاء را پر كند. گرچه شكرستان گريزي هم به فرهنگ‌هاي ديگر مي‌زند اما اين مجموعه كارتوني يادآور فرهنگ و ادبيات كهن پارسي از حكايت‌هاي گلستان سعدي تا مثنوي معنوي مولانا است. خلق شخصيت‌هاي متفاوتي كه با فرهنگ و تاريخ ايران مطابقت دارد از جمله مزيت‌هاي اين مجموعه كارتوني است. شكرستان با روايت آغاز مي‌شود كه ريشه در نقالي‌هاي قديم ايراني دارد و با نتيجه اخلاقي به پايان مي‌رسد. «مرتضي احمدي» كه شخصيتي منحصر به فرد در اين زمينه است با صداي گرم و دلنشينيش توانسته فضاي فرحبخش و خاطره انگيزي را در اين انيميشن ايجاد كند. رفتار شخصيت‌هاي پويانمايي شكرستان سرشار از مضامين فارسي و ايراني است و بدين جهت مي توان اين سريال كارتوني را مجموعه‌اي منطبق با فرهنگ ايراني دانست كه به همين جهت هم مورد علاقه عموم قرار گرفته است. شكرستان از سوي ديگر نيز موفق عمل كرده است. به اين سبب كه به بازار لوازم التحرير و همچنين ساخت‌ عروسك نيز راه پيدا كرده و خريداران خاص خود را دارد. گرچه عروسك‌هاي شكرستان با مارك چيني در بازار عرضه مي‌شوند اما لااقل اين حسن را دارند كه منطبق با فرهنگ و رسوم ايران هستند و از اين نظر مي‌توان به وطني بودن آنها دل خوش كرد.