یک نمونه ناب از شعر عاشقانه با رعایت اخلاق اسلامی / غزل پست مدرن تمام شده است!
خاص ترین و بارزترین خصیصه شعر نظری همین مضمون پردازی است، چه مضمون هایی که شاعران گذشته از آن استفاده کرده اند و چه مضمون هایی که خود شاعر کشف کرده است. منظورم از مضمون پردازی همان اسلوب و ساختار سبک هندی است به این معنا که شما به عنوان شاعر در یک مصرع یک موضوع را به صورت ذهنی بیان می کنید و تصویری را که کشف کرده ای نشان می دهی و در مصرع دوم نتیجه اخلاقی و عرفانی را بیان می کنی.
- مجموعه «ضد» در نمایشگاه بین المللی کتاب تهران پرفروش ترین کتاب سوره مهر شد. فکر می کنید در اوضاع و احوالی که شعر جوان مخاطب زیادی ندارد، دلیل اقبال عمومی از این کتاب چیست؟
- در دهه هفتاد جریان های انحرافی در غزل معاصر مخصوصا غزل جوان، با عنوان هایی مثل غزل پست مدرن، غزل نو، فراغزل و ... مطرح شد که این نوع شعر بسیار مخاطب گریز بود زیرا زبان بسیار درهم ریخته ای داشت. مضامینش به درستی به مخاطب تحویل داده نمی شد و حتی گاهی کراهت های معنایی و لفظی در این غزل وجود داشت. همه اینها باعث شد که مخاطب زیاد نتواند با این نوع غزل ارتباط برقرار کند. البته تعداد قابل توجهی از غزل سرایان جوان به این نوع غزل گفتن گرایش داشتند و آنهایی هم که گرایش نداشتند تحت تاثیر آن قرار گرفته بودند. در سال های پایانی دهه هفتاد شاعری مثل فاضل نظری پیدا می شود و اولین مجموعه خود «گریه های امپراطور» را منتشر می کند. نظری در نقطه مقابل شیوه های آن نوع غزل سرایی قرار می گیرد. در کار نظری زبان بسیار شسته و رفته و ساده ای می بینید و مضامین حکمی، اخلاقی و عاشقانه و... را پیدا می کنید. نظری خیلی ساده و سهل ممتنع این مضامین را به مخاطب تحویل می دهد این سادگی و روانی در آن دوره که تندرویی هایی وجود داشت
باعث شد که مخاطبی که دنبال شعر سهل ممتنع و شعر اخلاقی و شعر ارزشی می گشت بتواند به نوع قابل توجه، قابل ملاحظه و قابل قبولی دست پیدا کند و به همین دلیل شعر نظری مورد قبول مخاطبین قرار گرفت. این جریان در کتاب های دیگری نظری دنبال شد تا کتاب ضد که دنباله همان کتاب های پیشین نظری است. نکته دیگر اینکه در این روزها تنها مخاطبان شاعران مخاطب خاص است اما شعر نظری مخاطب عام را هم جذب خودش کرده و کسی که این روزها بتواند علاوه بر مخاطب خاص، مخاطب عام را هم جلب کند کارش به چاپ های متعدد می رسد.
- جریان غزل پست مدرن مدعی است که زبان آنها زبان جوانان امروز است. اما استقبال جوانان از شعر نظری چیز دیگری را نشان میدهد. فکر می کنید چرا شعر نظری جوان پسند است؟
- ببینید یکی از مضامین موردپسند جوانان مضامین عاشقانه است. این مضامین در اشعار غزل سرایان پست مدرن هم وجود دارد اما در آنجا یک رکاکتی وجود دارد و واژگانی در این نوع شعر استفاده می شود که به قول معروف نمی شود آن شعر را در جایی که خانواده نشسته است خواند. اما شعر نظری سلامت لفظی دارد که می توان همه جا آن را خواند و لذت برد. نکته دیگر اینکه در غزل پست مدرن هیچ چیزی برای لذت بردن مخاطب عام وجود ندارد کمااینکه مخاطب خاص هم از آن لذت نمی برند و تنها قشر خاصی که خودشان غزل پست مدرن می سرایند از آن لذت می برند که شاید 500 نفر هم نشوند. بخشی از این مخاطبان هم کسانی هستند که به هر دلیلی با بعضی مسائل مخالف هستند و به هر دلیلی به نوعی آنارشیزم یعنی تخریب هر چیزی احساس نیاز می کنند و چون در غزل پست مدرن نوعی تخریب زبان و تخریب ارزش ها و اخلاقیات وجود دارد بخشی از جوانان آن را می پسندند. شعر نظری شاید 70 تا 80 درصدش عاشقانه است اما شعر عاشقانه سلیمی است و شما کوچکترین بی احتیاطی اخلاقی و واژگانی در آن نمی بینید و شعری است که به راحتی بتوانید آن را در مجامع عمومی بخوانید و هم مخاطب عام از آن لذت می برد و هم مخاطب خاص. مخاطب خاصی که سبک هندی و سبک مضمون پرداز و مضمون ساز را دوست دارد یقینا از قاطبه شعرهای نظری لذت می برد زیرا اسلوب و ساختار شعر فاضل نظری اسلوب و ساختار سبک هندی است.
- با این اوصاف می شود گفت فاضل نظری فرزند زمان خودش است؟
- در کتاب گریه های امپراطور زبان نظری خیلی با زبان شعر کهن فاصله داشت. یعنی اگر این کتاب را یک نفر در 500 سال آینده بخواند می تواند بفهمد که این کتاب در دهه هشتاد سروده شده است. در دو کتاب بعدی هم این خصیصه وجود دارد اما نظری هرچه جلوتر می آید، به اعتقاد من زبان شعرش از زبان امروزی جامعه دورتر می شود و هرچه جلوتر می آید به زبان قدما نزدیکتر می شود.
- دلیلش چیست؟
- از کوزه همان برون تراود که در اوست! شما هرچه که مطالعه کنید در زبان شعرتان تاثیرگذار است. اگر شعر معاصرین را در زمان سرایش شعر بخوانید تاثیر می گذارد و از الفاظ امروزی استفاده می کنید اگر بیشتر شعر قدما را بخوانید دایره واژگانتان دایره واژگان قدمایی یا آرکائیک می شود. به نظر می رسد که در مجموعه آخر شعر فاضل نظری زبان از نظر استحکام و قدرت قوی تر شده و لغزش زبانی در این شعرها دیده نمی شود اما ساخت و بافت کلام و زبان قدمایی تر شده است.
- بعضی معتقدند که «گریه های امپراطور» فاضل نظری مخاطب بسیار زیادی را به خود جلب کرد اما دو کتاب بعدی نتوانست مخاطب را راضی کند. به نظر شما قدمایی شدن زبان می تواند دلیل این موضوع باشد؟
- اگر ملاک و معیار را تعداد چاپ های یک کتاب بدانیم هم کتاب گریه های امپراطور و هم کتاب های بعدی او به چاپ های متعدد رسیده اند. البته این موضوع را هم نباید نادیده گرفت که نام نظری اکنون تبدیل به یک برند شده است.
- این خوب است یا بد؟
- ببینید از چند زاویه می شود به این موضوع نگاه کرد. اگر ما بپذیریم که شعر رسانه است این موضوع بسیار خوب است. در زمان های قدیم شعر یک رسانه بلکه جدی ترین رسانه موجود بوده است مثلا در جنگ ها همانطور که هر لشکری سرلشکر و جناح یمین و یسار داشته، یک شاعر هم در لشکر وجود داشته که روحیه سپاه مقابل را با شعرهای هجو تخریب می کرده است. یا مثلا در دوران خاقانی شعر شعرا در کوی و برزن خوانده می شده یا در قرن پنجم و ششم شاعران از شعر برای تبلیغ یک مرام و مذهب خاص استفاده می کردند. در این زمینه مثال های بسیار زیاد دیگری می توان زد که شعر در زمان قدیم قوی ترین رسانه بوده است اما اکنون شعر دیگر رسانه نیست و رسانه های هماهنگ تری با جامعه مدرن به وجود آمده است. بنابراین شعر خصیصه رسانگی خودش را از دست داده است به همین دلیل وقتی یک مجموعه شعر به چاپ های متعدد می رسد این نشان می دهد که این مجموعه شعر توانسته است رسانه شود. اما تعداد چاپ های یک شعر نمی تواند نشان ارزش ادبی شعر باشد. ما در دوره هایی داشته ایم که یک شاعر ناگهان بزرگ شده و همه مردم شعر او را خوانده اند اما پس از مدتی تبش فروکش کرده و دیگر هیچ نامی ازش نیست مثل ترانه سرایی که در دهه هفتاد کتاب هایش چاپ های پنجاهم را تجربه می کرد اما الان اسمی هم از او نیست. بنابراین تعداد چاپ های متعدد اگر به معنای رسانه بودن باشد خوب است اما ارزش ادبی را باید با معیارها و ملاک های خاص خودش سنجید.
- در صحبت هایتان اشاره کردید که شعر نظری هم مخاطب عام دارد و هم مخاطب خاص. این مخاطب عام داشتن لطمه ای به فاخر بودن شعر نمی زند؟
- به هر حال وقتی که شعری می خواهد مخاطب عام داشته باشد شاعر باید در لحظه سرایش مخاطبش را در نظر بگیرد. مثلا شاعری مثل بیدل نمی تواند مخاطب عام داشته باشد زیرا مضمون در شعر بیدل در لایه های زیرین کلام گنجانده می شود اما شعر کلیم می تواند مخاطب عام داشته باشد. به همین دلیل شاعری که در مواجهه ابتدایی با شعر و کلامش تمام مضمونی را که به کار برده است قابل کشف کردن باشد می تواند مخاطب عام داشته باشد. با این تعریف نمونه ایده آل یک شعر این است که در برخورد ابتدایی با شعر چه مخاطب عام و چه مخاطب خاص یک مضمون ابتدایی از رویه شعر برداشت کند و مخاطبان خاص در برخوردها، مواجهه ها و خوانش های بعدی بتوانند مفاهیم و تکنیک های نهفته در درونه شعر و لایه های زیرین کلام شاعر را دریابند. این شعر نمونه عالی و متعالی شعر است. اما بسیاری از شاعران هستند که وقتی یک بار شعر آنها را می خوانی تمام آنچه از نظر مضمونی و مفهومی در آن شعر وجود دارد را می توانی برداشت کنی و بار دوم چیزی اضافه بر بار اول نمی توانی برداشت کنی.
- چقدر شعر فاضل نظری به این ایده آل شما از شعر نزدیک است؟
- بخش اول آن را کامل دارد. یعنی آنچه را که اراده می کند کاملا به مخاطب عام و خاص در برخورد و مواجهه اول با شعر منتقل می کند یعنی در مواجهه اول شما کاملا می فهمید که نظری چه چیزی می خواسته بگوید و این باعث لذت بردن از شعر می شود. مثلا وقتی می گوید:«یک نقطه بیش فرق رحیم و رجیم نیست/ از نقطه‌ای بترس که شیطانی ات کنند» شما می فهمید که شاعر این را کشف کرده است که فاصله بین شیطان و پروردگار در این یک نقطه است. خوب این مضمون، مضمون بسیار زیبایی است که هم مخاطب عام دارد و هم مخاطب خاص اما وقتی یک بار دیگر این شعر را می خوانی چیز جدیدی از آن در نمی یابی. اما مثلا شعر بیدل یا حافظ حتی برای بار دهم هم که آن را می خوانی چیز جدیدی برای کشف کردن دارد. در اغلب شعرهای نظری شعر در برونه کلام اتفاق می افتد البته شعرهایی هم دارد که در درونه آن هم اتفاقاتی می افتد اما شعرهایی که مخاطبان نظری را با آن می شناسند شعرهایی است که مضمون آن در مواجهه اولیه به مخاطب منتقل می شود.
- این موضوع گاهی یک حسن محسوب می شود زیرا شعر به زبان مردم کوچه و بازار راه پیدا می کند و تبدیل به ضرب المثل می شود. مثل شعری که می گوید:« آب نطلبیده همیشه مراد نیست/ گاهی بهانه ای است که قربانی ات کنند».
- دقیقا، ببینید سبک عراقی متعالی ترین دوران شعر فارسی است زیرا شاعرانش همه حکیم و عارف بوده اند اما بیش از 90 درصد ضرب المثل های ما از سبک هندی آمده است. مثلا «درس معلم ار بود زمزمه محبتی/ جمعه به مکتب آورد طفل گریزپای را» که شعر نظیری نیشابوری است یا مثلا «دست طمع چو پیش کسان می کنی دراز/ پل بسته ای که بگذری از آبروی خویش» که شعر کلیم همدانی است و از این دست بیت ها. این شاعران، شاعران سبک هندی هستند. این موضوع نشان دهنده مردمی بودن و پاپیولار بودن شعر است که در سبک شناسی ادوار شعر فارسی مردمی ترین دوره شعری ما همان دوره سبک هندی است زیرا شعری است که عقاید، دغدغه و زبان مردم کوچه و بازار وارد شعر می کند و این مردم خود را مخاطب شعر می دانند و از بیت های و مصراع های شعر به عنوان ضرب المثل استفاده می کنند.
- اگر بخواهید چند ویژگی و خصیصه شاخص برای شعر فاضل نظری برشمارید، این ویژگی ها چیست؟
- خاص ترین و بارزترین خصیصه شعر نظری همین مضمون پردازی است، چه مضمون هایی که شاعران گذشته از آن استفاده کرده اند و چه مضمون هایی که خود شاعر کشف کرده است. منظورم از مضمون پردازی همان اسلوب و ساختار سبک هندی است به این معنا که شما به عنوان شاعر در یک مصرع یک موضوع را به صورت ذهنی بیان می کنید و تصویری را که کشف کرده ای نشان می دهی و در مصرع دوم نتیجه اخلاقی و عرفانی را بیان می کنی. این ساختار، ساختار سبک هندی است. این مهمترین خصیصه شعر نظری است و در قاطبه شعرها به این ساختار پایبند است. علاوه بر این زبان ساده و سهل و ممتنع خصیصه دوم شعر نظری است. ما در دوران معاصر شاعران بسیاری را داریم که از شیوه مضمون پردازانه سبک هندی استفاده می کنند اما خیلی از آنها نتوانسته اند مخاطب عام را متوجه شعر خودشان بکنند به این دلیل که نظری مضمون پردازی سبک هندی را با سهل ممتنع سعدی وار تلفیق کرده و این دومین خصیصه شعرش است. سومین خصیصه شعر نظری هم پرداختن به شعر عاشقانه و سرودن غزل عاشقانه با رعایت کامل اخلاق و ارزش های انسانی و اسلامی است.
دیدگاه تان را بنویسید