آیا پروين اعتصامی را کشته‌اند؟

ایسنا: تا كنون خوانده بوديم كه پروين اعتصامي به دليل حصبه از دنيا رفته؛‌ اما اين روزها كه فرضيه‌ي قتل اين شاعر معاصر مطرح شده، اين پرسش مطرح مي‌شود كه آيا واقعا پروين را كشته‌اند و اين موضوع چقدر محتمل است؟ طرح بحث قتل پروين در همايش «كارنامه‌ي صد سال شعر زنان فارسي‌سرا»، محمدرضا سنگري ـ پژوهشگر و استاد دانشگاه ـ اين موضوع را مطرح كرد كه پروين اعتصامي بر اثر ابتلا به بيماري حصبه از دنيا نرفته و دستگاه حاكم رضاشاه، اين شاعر را به قتل رسانده است. او پروين را يكي از شهيدان شعر فارسي لقب داد و گفت: پروين در سن ‌29سالگي ديواني چاپ كرد و شعرهايش حساسيت‌هاي زيادي را برانگيخت. پروين حتی دست رد به دربار زد و شعري گفت و به رضاشاه انتقاد كرد. همان زمان اين بحث مطرح شد كه پروين به قتل رسيده است؛ اما نگذاشتند اين موضوع بسط پيدا كند؛ ولي به نظر مي‌رسد كه پروين به قتل رسيده باشد. خبرنگار ايسنا پيرو اين بحث، نظر چند نفر از اهل ادبيات و هنر را در اين‌باره جويا شده است. فكر نمي‌كنم پروين به قتل رسيده باشد مفتون اميني ـ شاعر پيشكسوت ـ با اشاره به اين‌كه اولين‌بار است كه فرضيه‌اي درباره قتل پروين را مي‌شنود، گفت: به نظر من، از آن‌جا كه بعد از سوم شهريور، افشاگري‌هاي زيادي انجام مي‌شد و در سال‌هاي 1320 تا 1327، فضاي بسيار آزادي حاكم بود و روزنامه‌ها همه چيز را مي‌نوشتند، اگر چنين چيزي رخ داده بود، حتما در روزنامه‌ها درباره آن مي‌نوشتند. محمد مسعود در روزنامه «مرد امروز» هرگونه افشاگري را انجام مي‌داد و حتا درباره پالتو اشرف پهلوي مي‌نوشت؛ در اين شرايط، نوشتن از پروين اعتصامي و قتل او، شجاعت چنداني نياز نداشت؛ اما هيچ‌گاه كسي به اين موضوع اشاره‌اي نكرد. اين شاعر در ادامه افزود: از سوي ديگر، پروين با دربار درگيري نداشت. پدرش مورد لطف دربار نبود؛ اما نه به اندازه‌اي كه او را بگيرند يا سين جيم كنند. اعتصام‌الملك آدم ناراضي ملايمي بود؛ اما خود پروين هرگز مطرح نبود؛ بنابراين من فكر نمي‌كنم پروين به قتل رسيده باشد. گويا اين اتفاق رخ داده است اما پوران درخشنده كه قرار بوده فيلمي درباره‌ پروين اعتصامي بسازد، درباره فرضيه قتل پروين اعتصامي عنوان كرد: من سال‌ها پيش براي ساخت فيلمي روي اين موضوع كار كردم و به اين موضوع رسيدم كه گويا اين اتفاق رخ داده است. اما واقعا نمي‌دانم كه تا چه حد مي‌توان با قطعيت درباره آن حرف زد. پروين اشعار موشحي داشته كه نشان مي‌دهد او سياسي و مخالف بوده است؛ اما همواره از پشت پنجره فرياد مي‌زده و نمي‌توانسته پنجره را باز كند. او آدم مبارزي بوده؛ اما نه مبارز سياسي كه با همه چيز برخورد كند. اين فيلم‌ساز افزود: پروين شرايط مبارزه را نداشته؛ چون شرايط در زمانه او مهيا نبوده است. پروين را مي‌توان مظلوم شرايط خواند. او نمي‌توانسته مخالفت رويي داشته باشد و همه چيز را در قالب استعاره بيان مي‌كرده است. اگر در شعرهاي موشح او، حروف اول هر يك از ابيات را كنار هم بگذاريم، مي‌بينيم كه او درباره رضاشاه چيزي گفته است. پروين بسيار در پرده حرف مي‌زده و اگر او را با فروغ فرخزاد مقايسه كنيم، مي‌بينيم كه فروغ راحت‌تر حرف خود را مي‌زده است. پروين حرف‌هاي خود را در قالب استعاره‌هايي چون نخ و سوزن و سير و پياز بيان مي‌كرده و از زبان اين‌ها سرگذشت خود را روايت مي‌كرده است. كساني چون كوروش حائري نيز فرضيه قتل او را مطرح كرده‌اند. اما من نمي‌دانم كه چقدر مي‌توان اين موضوع را با قطعيت گفت. احتمال قتل پروين خيلي قوي نيست از سوي ديگر، عباسعلي وفايي ـ رييس دانشكده‌ي ادبيات فارسي و زبان‌هاي خارجي دانشگاه علامه طباطبايي ـ - درباره فرضيه قتل پروين، اظهار كرد: روايت قتل پروين، روايتي است كه كسان ديگري نيز آن را گفته‌اند. اما چيزي كه در تاريخ ادبيات ما آمده، اين است كه پروين به بيماري حصبه فوت كرده است. اين تصور كه پروين كشته شده، وجود دارد؛ اما قوت بر بيماري اوست. من فكر مي‌كنم دليل اين‌كه مي‌گويند پروين كشته شده، به دليل روح حاكم بر شعر اوست كه منتقدانه است و پيام شعري او كه تمثيل‌گونه است و عليه حاكمان ناعادل است. از اين جهت، برخي گفته‌اند احتمال دارد كه او را كشته باشند. اين پژوهشگر در ادامه تأكيد كرد: دوره پروين از ما خيلي هم دور نيست كه نشود درباره آن تحقيق كرد. از سوي ديگر، اگر نشانه‌اي از كشتن او بود، اسنادي از آن به دست ما مي‌رسيد؛ بنابراين احتمال قتل پروين نمي‌تواند خيلي قوي باشد. وفايي همچنين عنوان كرد: به هرحال، بيان اين مسأله اشكال ندارد؛ اما بهتر است يا روايت نشود و يا تحقيق‌شده باشد. تاريخ‌پژوهي در ادبيات يك تخصص‌ است و اگر كسي با استناد، اين‌گونه مسائل را مشخص كند، سودمند هم هست؛ اما مستلزم اين است كه روش‌مند باشد. البته حتا طرح اين موضوع نيز سودمند است؛ زيرا شايد كسان ديگري بروند دنبال مشخص كردن اين موضوع؛ مانند شما كه به دنبال مشخص كردن آن هستيد. او در ادامه گفت: آقاي سنگري اولين كسي نيست كه اين حرف را زده، كسان ديگري نيز اين موضوع را مطرح كرده‌اند؛ اما به نظر من، اگر چنين چيزي بود، در مدارك مي‌آمد. سندش كو؟ اما منوچهر اكبري ـ عضو هيأت علمي دانشگاه تهران ـ درباره به طرح فرضيه‌اي درباره قتل پروين اعتصامي گفت: فكر نمي‌كنم كسي براي طرح چنين ادعايي منبع و مدارك مستندي در دست داشته باشد و كسي كه چنين حرفي را زده، بايد بتواند اين گفته را ثابت كند. نمي‌توان هر كس را كه زير 60 سال سكته كرده، مقتول بدانيم. او افزود: پروين حتا به خواست رضاشاه مبني بر كشف حجاب نيز تن داد؛ بنابراين مشكلات بنياديني با حاكميت نداشت. از سوي ديگر، اگر او به قتل رسيده بود، مداركي از قتل او به دست ما مي‌رسيد. ميرزاده عشقي را محاكمه كردند و فرخي يزدي را كشتند. حتا اين‌كه در زندان قزل حصار به فرخي يزدي آمپول هوا زده‌اند، مشخص است. اگر در مورد پروين هم چنين چيزي وجود داشت، سندي از آن باقي مي‌ماند. اكبري در ادامه خاطر نشان كرد: چرا تمايل داريم كساني را كه به مرگ طبيعي مرده‌اند، بگوييم كشته شده‌اند؟ فكر مي‌كنيم اين‌گونه عزت مي‌يابند؟ پروين از كودكي بيمار بود، همسرش نيز كه نظامي خشني بود، او را كتك مي‌زد. او بيمار شده و فوت كرده است. او همچنين تأكيد كرد: طرح اين‌گونه مسائل جز اغتشاش ذهني فايده‌اي ندارد. ما بايد به دنبال درك و توجه به جايگاه شخصيت‌هاي ادبي در ادبيات فارسي، رسالت شعري آن‌ها، جايگاه ادبي آن‌ها و مفاهيم شعر آن‌ها باشيم؛ تا در جست‌وجو و طرح اين مسائل. نشنيده بودم در عين حال، فاطمه راكعي ـ شاعر و عضو هيأت علمي دانشگاه الزهرا (س) ـ با اشاره به طرح موضوع قتل پروين اعتصامي، عنوان كرد: آقاي سنگري كه اين موضوع را طرح كرده، حتما در مطالعاتش به شواهدي برخورد كرده است. من در مورد پروين اعتصامي تحقيقات گسترده‌اي نداشتم و نمي‌توانم با قطعيت حرفي بزنم؛ اما تا كنون بحثي درباره قتل پروين نشنيده بودم. اما سنگري مطالعات زيادي انجام داده و حتا صداي پروين اعتصامي را كه ما بسيار به دنبال آن بوديم، به دست آورده است؛ بنابراين او حتما به چيزي برخورد كرده كه چنين حرفي را مي‌زند. بعيد است همچنين محمدرضا يوسفي، عضو هيأت علمي دانشگاه قم كه در همايش «كارنامه‌ي صد سال شعر زنان فارسي سرا» حضور داشت، درباره‌ي علت مرگ پروين اعتصامي، گفت: آن چيزي كه درباره مرگ پروين آمده، اين است كه مي‌گويند او بيمار شده و فوت كرده است. بحث قتل او، بحث جديدي است كه به نظر من، بعيد است چنين اتفاقي افتاده باشد. اگرچه شعر پروين بسيار قدرتمندانه بوده و از سوي دربار نيز چندبار به او مدال داده‌اند و او نگرفته است؛ اما از نظر من، اين‌كه او را به قتل رسانده باشند، بسيار بعيد است. او افزود: از سوي ديگر، در آن زمان، پزشكي ما بسيار ضعيف بوده و اين خيلي چيز عجيبي نيست كه كسي در جواني بيمار شود و فوت كند. يوسفي همچنين عنوان كرد: فكر مي‌كنم اگر چنين چيزي رخ داده بود، پدر پروين و يا ملك‌الشعراي بهار كه از مدافعان او بود، اين موضوع را رها نمي‌كردند و به آن مي‌پرداختند. به نظر من، طرح چنين موضوعي شايد جرقه‌اي باشد براي تحقيقات بعدي كه نه شاهدهاي آن زنده‌اند و نه اسناد آن باقي است؛ در نتيجه، طرح كردن اين موضوعات فايده چنداني ندارد. فرضيه‌ي مورد اعتنايي نيست شيرزاد طايفي، عضو هيأت علمي دانشگاه علامه طباطبايي و از كساني كه در همايش «كارنامه صد سال شعر زنان فارسي‌سرا» حضور داشت، نيز در اين‌باره گفت: من بعد از شنيدن فرضيه قتل پروين اعتصامي در اين نشست، چند روزي است كه در دانشكده با همكارانم درباره آن حرف مي‌زنيم. او افزود: من از بچگي به پروين علاقه زيادي داشتم و درباره او مطالعاتي انجام داده‌ام و اين دومين‌باري بود كه مي‌شنيدم پروين اعتصامي به قتل رسيده است. فكر مي‌كنم طرح اين موضوعات ناشي از حاشيه‌پردازي‌هايي است كه در ايران علاقه‌ بسياري به آن وجود دارد. جوامع شرقي همواره دنبال راز و رمز هستند. او همچنين گفت: به نظر من، دست كم با قطعيت نمي‌توان اين موضوع را مطرح كرد. اين‌كه آقاي سنگري با قدرت مي‌گويد پروين اعتصامي به قتل رسيده است، يعني هركسي را كه با قدرت درافتاده باشد، كشته‌اند. به نظر من، اين موضوع آن‌قدرها هم مشخص نيست. آيا براي خود شما اين موضوع باورپذير است؟ اين استاد دانشگاه با اشاره به اهميت محور علمي شخصيت‌هاي ادبي گفت: اولين و مهم‌ترين مسأله درباره شخصيت‌هاي ادبي، محور علمي آن‌هاست. من به دنبال حاشيه نيستم و اصلا اولويتي براي من ندارد. به نظر من، فرضيه قتل پروين نمي‌تواند چندان فرضيه مورد اعتنايي باشد؛ زيرا در زمانه او، يكي از بزرگ‌ترين عارضه‌ها همين بيماري حصبه بوده كه جوانان بسياري به اين درد مرده‌اند. از سوي ديگر، در آن زمان، پروين احترام ويژه‌اي داشته و در آن سطح نبوده كه حكومت بخواهد او را به قتل برساند. بي‌فايده و غيرمستند همچنين نرگس گنجي، عضو هيأت علمي دانشگاه اصفهان و از ديگر استاداني كه در همايش «كارنامه صدسال شعر زنان فارسي‌سرا» حضور داشت، درباره طرح بحث قتل پروين اعتصامي، بيان كرد: من اصلا با طرح چنين مسائلي موافق نيستم. پروين در خانه خودش فوت كرده و حرفي كه خانواده او زده‌اند، مستند است. برادر پروين بعد از مرگ او، چاپ آثار او را برعهده داشت و هرگز چنين حرفي نزد. به نظر من، ما بايد به اظهارات آن‌ها احترام بگذاريم. از سوي ديگر، خانواده پروين بعد از پيروزي انقلاب نيز هرگز اين موضوع را طرح نكردند؛ در حالي كه ديگر هيچ‌گونه محدوديتي براي آن‌ها وجود نداشت و حتا از سوي نظام ما كه حامي كساني است كه در رژيم پهلوي مورد ظلم واقع شده‌اند، براي آن‌ها خوب هم بود. بستگان درجه يك پروين تنها موضوعي كه مطرح كردند، اين بود كه شايد نسبت به درمان به‌موقع او اقدامي نشده است؛ اما هرگز نگفتند كه او به قتل رسيده است. اين استاد دانشگاه به بي‌فايده بودن طرح چنين موضوعاتي اشاره و عنوان كرد: طرح اين مسائل درباره شخصيت‌هاي ادبي فايده‌اي ندارد و به نظر من، بي‌فايده و غيرمستند است؛ زيرا اگر مسأله‌اي بود، خانواده او مطرح مي‌كردند. او افزود: جلال متيني نيز پيش‌تر مقاله‌اي نوشته و در آن‌جا حرف‌هاي افرادي را كه بحث كشته شدن پروين را طرح كرده‌اند، رد كرده است؛ اما اكنون در خارج از كشور است و نمي‌توانيد با او ارتباطي برقرار كنيد. پوران درخشنده نيز براي تهيه يك فيلم با كوروش حائري كه مي‌گويد از دوستان خانوادگي پروين است، ديداري داشته است. پابلو نرودا هم؟ در همين روزها چنين بحثي درباره‌ي پابلو نرودا ـ شاعر شيليايي برنده‌ي نوبل ـ هم مطرح شده و حالا كشور شيلي مي‌خواهد علت مرگ نرودا را مورد بررسي قرار دهد. به تازگي، مانوئل آرايا ـ منشي و همراه چندساله‌ي نرودا ـ گفته اين شاعر توسط رژيم آگوستو پينوشه كشته شده است.