مسجد 700 ساله در يک قدمی تخريب

مهر: مسجد «گنبد آزادان» پنهان در ميان ساختمانهاي نوساز، داراي نقوش زيبا و قابل توجهي است و معماري گذشتگان ايران اسلامي را به نمايش مي‌گذارد اما امروز آنچنان مورد بي‌توجهي قرار گرفته که احتمال تخريب اين مسجد زيبا در آينده اي نزديک نيز وجود دارد. مسجد گنبد آزادان که بر اساس نقوش و معماري و نقاشي هاي بکار رفته قدمتش به زمان اواخر دوره ايلخاني و تيموري باز مي‌گردد اکنون در ميان ساختمان هاي نو ساز پنهان شده و نيازمند توجه بيشتري از سوي مسئولين و متوليان امر است. اين مسجد تاريخي در خيابان آتشگاه اصفهان و در محله آزادان قرار گرفته و ترک هاي ديواره‌ها و گنبد اين مسجد تاريخي مبين اين است که اين مسجد در ادوار مختلف تاريخي مورد بي توجهي بسياري قرار گرفته است. مسجد گنبد آزادان به شماره 10213 در سال 1382 به ثبت ملي رسيده و با وجود ثبت اين اثر تاريخي همچنان مورد بي مهري است چنانچه اکنون بسياري از محليان که ساليان متوالي در انتظار مرمت و برپا نگه داشتن اين بناي تاريخي بودند اکنون تا حدودي از انجام کارهاي مرمتي آن دلسرد شده‌اند.اما با اين وجود همچنان نفسهاي تلاش براي زنده نگه داشتن آن به گوش مي‌رسد. اين مسجد تاريخي در ادوار مختلف کاربري هاي بسياري داشته چنانچه حتي در 50 سال پيش نيز مکتبخانه‌اي براي دانش‌آموزان زمانه خود بوده و در آن دوران هم رخ نمايي مي‌کرده اما اکنون تنها ويرانه‌ هايي از آن باقي مانده و بايد براي برپا نگه داشتن آن عزمي جدي صورت پذيرد. خبرنگاران حوزه ميراث فرهنگي اصفهان در راستاي شناسايي و معرفي ابنيه تاريخي شهرشان که چندي است در اذهان عمومي گم شده بر آن هستند تا ضمن بازديد از اين بناها به معرفي آن به ديگران پرداخته و علاوه بر آن، مشکلات اين ابنيه را به مسئولان گوشزد کنند که در اين سفر نيز از مسجد تاريخي گنبد آزادان بازديد کردند. يک محقق و باستان شناس که در اين سفر اصحاب رسانه را نيز همراهي مي‌کرد در خصوص قدمت و معماري اين بناي زيباي تاريخي اظهار داشت: شيوه معماري و نقاشي هاي اين بناي تاريخي مربوط به دوران مغول است. عليرضا جعفري زند با اشاره به قدمت تاريخي منطقه نصر آباد که اين مسجد تاريخي در آن خطه واقع شده اظهار داشت: اصل کلمه اين منطقه نرصي آباد بوده است که به مرور زمان به نصرآباد تبديل شده است. وي افزود: منطقه آتشگاه اصفهان يک زيگورات ايراني به شمار مي‌رود که اهميت بسياري برخوردار است و وجود اين مسجد تاريخي در اين نقطه بسيار در خور توجه و منحصر به فرد است چراکه نظير چنين ساخت و سازهايي در يزد وجود دارد و در اصفهان شاهد سبکهاي معماري اين گونه‌اي نيستيم. جعفري زند استفاده از خشت و آجرهاي دورغين در اين بناي تاريخي را از جمله ويژگيهاي اين مسجد تاريخي دانست و يادآور شد: اين تکنيک مربوط به دوران مغول است. احتمال رسيدن به لايه‌هاي قديمي تر از ايلخاني اين باستان شناس برجسته که هم اکنون در حال عمليات باستان شناسي در منطقه تپه تاريخي اشرف است، افزود: در صورت اجراي عمليات باستان شناسي در اين مسجد احتمال رسيدن به لايه‌هاي قديمي تر نيز وجود دارد. جعفري زند با اشاره به نقاشي ها و گچ کاري هاي اين مسجد تاريخي اظهار داشت: بخشي از اين نقاشي ها نشان دهنده خانه خدا و يا آستان ائمه است که البته نيازمند مرمت است. اين باستان شناس با اشاره به اينکه هفت سال پيش نيز از اين مسجد تاريخي بازديد داشته، ادامه داد: در آن دوره ترکهاي گنبد اين مسجد آنچنان رخ نمايي نمي‌کرد و در گنبد ترکي وجود نداشت. وي همچنين در خصوص اينکه چرا اين مسجد در دوره‌هاي ديگر آنچنان مورد توجه قرار نگرفته يادآور شد: چون در دوره مغول بسياري اهل سنت بودند ديگر اين مساجد در دوره‌هاي بعد از خود و صفوي آنچنان مورد توجه قرار نگرفت چراکه مورد استفاده اهل تسنن بود.شبستان باقي مانده از اين مسجد روستايي، تنها يک بخش از سه بخشي است که در گذشته وجود داشته و ديگر بخشها به مرور زمان از ميان رفته است.معمولا چنين مساجدي در آن دوران فاقد مناره بوده البته آثار بجاي مانده گواهي اين اصل است که اين مسجد مناره‌هاي تزئيني داشته است. اين باستان شناس از جمله مسائلي که سبب ترک خوردن گنبد اين مسجد تاريخي شده را در اين دانست که معماري آن فاقد مناره بوده چون مناره‌ها از ترک خوردن آثار جلوگيري مي‌کند. اين نويسنده کتاب اصفهان پيش از اسلام در پاسخ به سوال ديگري مبني بر اينکه گنبد اين بناي تاريخي چند پوسته است ، افزود: اين گنبد از نوع خُدي است و يک پوسته است که در واقع با چوب کلاف چين شده است.چوب اين مسجد تاريخي به سبک خاصي پخته شده تا در نهايت موريانه به چوب صدمه نزند و به همين سبب است که اکنون با گذشت بيش از چندصد سال همچنان باقي مانده است. جعفري زند در ادامه سخنان خود به دلايل استفاده از خشت در ديواره‌ها و آجر در گنبد اين مسجد اظهار داشت: در آن دوران بهاي آجر بسيار زياد بوده که به همين سبب استفاده از آجر را در گنبد به سبب پايداري بيشتر انجام داده‌اند. اين باستان شناس همچنين با اشاره به معماري بيروني مسجد نيز اظهار داشت: معماري بيروني اين مسجد همانند چهارطاقي است و اين موضوع ما را به اين سمت پيش مي‌برد که اين مسجد در دوران پيش از خود آتشکده بوده و پس از آن تبديل به مسجد شده چراکه چهار طرف آن باز بوده و در دوران ايلخاني به سبک کنوني درآمده و داراي دو راهرو ورودي شده است. يکي از افراد محلي که در جريان اين بازديد اصحاب رسانه را همراهي مي‌کرد در اين خصوص اظهار داشت: نزديک به 55 سال پيش من در اين محل که مکتبخانه بود درس مي‌خواندم که البته اين مسجد کتيبه‌اي داشت که در آن آمده بود اين مسجد در سال 800 و اندي مرمت شده است. علي نصر اضافه كرد: در ميان افراد محلي اينگونه مطرح مي‌شود که اين محل پيش از اينکه مسجد باشد آتشکده بوده و پس از آن تبديل به مسجد شده است. وي در خصوص مساحت اين مسجد تاريخي نيز اظهار داشت: نزديک به 450 متر مساحت اين مسجد تاريخي تخمين زده مي‌شود. در اوايل انقلاب يعني نزديک به 25 سال پيش مبلغي براي مرمت به اين مسجد تاريخي اختصاص يافت که با آن مبلغ که نزديک به 30 هزار تومان بود يکسري ديوار چيني در اطراف مسجد جهت حفط ديواره‌ها انجام شد.در همان دوران شبستان ديگري نيز در اين مسجد وجود داشت که البته آن شبستان قدمت زيادي نداشت تخريب و شبستان ديگري را به جاي آن ساختند. نصر که در محله آزادان زندگي مي‌کند ، افزود: نزديک به 55 سال پيش در غرفه‌هاي بيرون اين مسجد درس مي‌خوانديم مسجد مشکل زيادي نداشت، اما وقتي اين بنا رها شد وضعيت وخيمي پيدا کرد. با بازگشايي مدارس اين مسجد از دور خارج شد و اکنون بدون استفاده است. «حاج علي جون» تنها نماز گزار مسجد بود نصر در پاسخ به سوالي که تا چه زماني اين مسجد مورد استفاده قرار مي‌گرفت و در چه زماني متروکه شد ، اظهار داشت: از 10سال پيش از انقلاب نگاه‌ها به سمت اين مسجد بسته شد و نزديک به پنج سال پس از انقلاب اسلامي يکسري ديوار چيني در اين مسجد انجام شد. وي افزود: از 40 سال پيش به اين طرف تنها چندين نفر از افرادي که در نزديکي اين مسجد خانه داشتند براي اقامه نماز صبح به مسجد مراجعه مي‌کردند و تنها مراجعه کننده دائم آن هم «حاج علي جون» بود که به نوعي خود را متولي مسجد مي‌دانست و با فوت او ديگر مسجد نمازگزار ندارد. اين مسجد تاريخي با گچ کشي سفيد رنگي تزنين شده و در اين گچ کشيها نيز نقاشي هايي چون کعبه ، شمشير دو تيغه ، محراب وجود دارد که با رنگهاي قرمز، سفيد، عنابي، سياه و زرد رخ نمايي مي‌کند. قرار گرفتن يک کتابخانه عمومي در يک سمت و خانه‌هاي تازه ساز چند طبقه در سمت ديگر تنها ديگر بهانه‌اي شده تا جلوه و رخ نمايي خانه‌هايي که عمري کمتر از ده سال دارد بيش از يک اثر تاريخي باشد که بيش از 700 سال قدمت دارد و اکنون تنها تبديل به ويرانه‌اي شده که با بي توجهي به آن شايد در آينده نزديک شاهد تخريب و ويراني ديگر بخشهاي باقيمانده از اين اثر زيباي تاريخي باشيم. انتظار مي‌رود تا دستگاه‌هاي متولي در اين عرصه با توجه به اينکه اين اثر داراي شماره ثبت ملي است و گواهي دهنده بخشي از تاريخ اصفهان و ايران اسلامي است ، با نگاهي عميقتر نسبت به نگهداري اين بناي زيباي تاريخي همتي دوچندان کنند تا شاهد ماندگاري مسجد «گنبد آزادان» باشيم.