علاقه روس‌ها برای تماشای تعزیه در تکیه دولت +تصاویر

موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران: شاید برایتان جالب باشد بدانید که در عهد ناصرالدین شاه قاجار اعضای سفارت روسیه هم از طرفداران نشستن پای تعزیه و عزاداری امام حسین (ع) بوده‌اند. اسنادی از آن دوره بر جای مانده است که نشانه تقاضای اعضای این سفارت از شاه برای حضور در مراسم تعزیه و موافقت و شرط و شروط شاه قاجار است.

برگزاری مراسم تعزیه یکی از با اصالت‌ترین هنرهای نمایشی است که با اعتقادات مذهبی مردم ما گره خورده و از دیرباز این نمایش سنتی ـ مذهبی طرفداران زیادی را در بین مردم مسلمان کشورمان داشته است. امروز این هنر نمایشی حتی در تمام دنیا به عنوان بخشی از هنر نمایشی سنتی مردم ما جا افتاده است. این هنر در کشورمان سابقه‌ای طولانی دارد و به روایت تاریخ فقط در سالهای اخیر نبوده که مورد توجه دیگر کشورهای جهان قرار گرفته است.

عزاداری و تعزیه‌خوانی از دیرباز مورد توجه و استقبال مردم ایران بوده است. تعزیه‌خوانی در دوره‌ صفویان رونق پیدا کرد ولی تعزیه در دوره ناصرالدین شاه به اوج خود رسید تا آنجا که بسیاری این دوره را عصر طلایی تعزیه می‌نامند. برگزاری تعزیه در زمانهای گذشته در کاروانسراها، بازارها و گاهی در منازل بود و اما در دوره ناصرالدین شاه در تکایا و حسینیه‌ها به اجرا درآمد. در بیش از 300 مکان مشخص تعزیه اجرا می‌شد که معروفترین و مجلل‌ترین این تکایا، تکیه دولت بود .

حلقه زنانه دایره‌وار به دور سن نمایش. زنان به عنوان تماشاچی نقش مهمی در این رویداد داشتند، از معدود مواردی که زنان امکان حضور اجتماعی داشتند!

علم شدن بنای تکیه دولت

علت ساخت تکیه دولت را این‌طور نوشته‌اند: معتبرترین و وسیعترین تکیه‌های تهران که تعزیه‌های دولتی در آن برگزار می‌شد تکیه حاج‌میرزا آقاسی یا تکیه دولت قدیم بود که تکیه عباس‌آباد نامیده می‌شد به علت استقبال شدید مردم، خصوصا زنان از نمایشهای مذهبی، ازدحام حاصل از کوچکی فضای تکیه عباس‌آباد، کار تعزیه‌خوانی و شبیه‌گردانی مختل و نیاز به تکیه بزرگتری احساس می‌شد به این جهت، ناصرالدین شاه همزمان با دستور شروع بنای شمس‌العماره، امر به ساخت تکیه بزرگی در داخل ارگ سلطنتی صادر کرد.

در جنوب غربی کاخ گلستان، کنار شمس‌العماره و روبه روی مسجد شاه سابق بنایی وجود دارد که به تکیه دولت معروف است این بنا درسال 1248 شمسی (1284 هجری قمری) به فرمان ناصرالدین شاه و با هزینه‌ای بالغ بر یک صدو پنجاه هزار تومان و در مدت 5 سال ساخته شد. عده‌ای منزل مسکونی امیرکبیر و عده‌ای دیگر علاوه بر آن، قسمتی از زندانخانه دولتی و سیاهچال که گرمابه‌ مخروبه‌ای بوده و انبارهای قدیمی را محل مورد استفاده برای احداث بنای تکیه دولت می‌دانند .

تکیه دولت از بلندترین بناهای پایتخت تا پیش از ساختن کاخها و ساختمانها در اواخر دوره قاجاریه بوده به طوری که از پنج فرسنگی شهر پیدا بود. بنای تکیه دولت به صورت منشوری هشت‌ضلعی مدور، چهار طبقه و همه از آجر است که دور تا دور آن غرفه‌هایی طاق‌مانند ساخته شده که با قالیها و انواع پارچه و جار و چراغ و آینه و گلدان و بعضی ظروف دیگر زینت می‌کردند و چهل‌چراغها و قنادیل از سقف آن آویخته و می‌افروختند و به آن طاقنما می‌گفتند. عکس صاحب طاقنما یا یکی از پدرانش را بالای آن قرار می‌دادند. هر یک از این طاقنماها به امیر، وزیر و یا حکمرانی تعلق داشت. طاقنماهای طبقه اول تا سوم مخصوص اهل اندرون بود و خانمها در طبقه اول و دوم و خدمه در طبقه سوم قرار می‌گرفتند. ارتفاع تکیه دولت حدود 24 متر و با مساحت تقریبی 2824 متر مربع و گنجایش حدود 20 هزار نفر طراحی شده بود.

عوامل تعزیه تکیه‌ دولت. معین‌البکا طومار به دست، یزیدخوان و شمرخوان، حسین‌خوان، عباس‌خوان الی آخر

تکیه دولت پس از مشروطیت رونق خود را از دست داده و به صورت مخروبه‌ای درآمد و بین سالهای 1325 و 1326 تخریب گردید که امروزه آن را در قالب بانک ملی شعبه بازار می‌بینیم .

حکایت حضور روسها در تکیه دولت برای تماشای تعزیه

حضور اتباع بیگانه در تکیه دولت ممنوع بود ولی اگر اعضای سفارتها تمایلی به تماشای این مراسم داشتند بایستی با هماهنگی وزیر امور خارجه و خان سالار دربار و صدور فرمان شاه در این مراسم حضور می‌یافتند. سند زیر از مجموعه اسناد موسسه‌ مطالعات تاریخ معاصر ایران است که حاوی نامه‌ای است از میرزا حسین‌خان مشیرالدوله وزیر امور خارجه خطاب به شاه مبنی بر درخواست اجازه‌ حضور اعضای سفارت روسیه مانند سنه گذشته از مراسم تعزیه‌خوانی ایام محرم در تکیه دولت. مشیرالدوله از شاه درخواست می کند که به عضدالملک به عنوان خان سالار دربار و ناظر بر امور تکیه دولت مقرر کند که طاقنمایی را برای حضور آنها اختصاص دهند. شب یا روز بودنش را به صلاحدید شاه واگذار می‌کند و می‌نویسد: هر طور که شاه صلاح بدانند، امر کنند. در حاشیه نامه، شاه خطاب به مشیرالدوله می‌نویسد که همین دستخط را به عضدالملک بدهید، یک طاقنما، که اطراف آن را با زنبوری استتار کنند (زنبوری به پرده‌هایی گفته می‌شد که برای محفوظ نمودن بانوان دربار از دید نامحرمان، جلوی طاقنما می‌آویختند) محض جلوگیری از حرف و حدیثهای بعد از آن. شاه تاکید می‌کند که روز نباشد و شب برای تماشا به تکیه دولت بیایند.

سند درخواست روسها برای تماشای تعزیه

قربان خاک پای فلک‌آسای مبارک اقدس همایون شوم پارسال در ایام عاشورا [محرم] من‌غیر رسم به سفارت روس اجازه‌ تماشای تکیه مبارکه را مرحمت فرموده بودند، امسال که اینها تازه آمده‌اند، ضمنا همین استدعا را از خاک‌پای مرحمت اقتضای اقدس همایونی روحنا فداه دارند. چنان‌چه اراده علیه مبارکه علاقه گیرد، به جناب عضدالملک امر و مقرر فرمایند یک طاقنمایی را معین کنند، شب یا روز، هر وقت که صلاح باشد به آن‌ها اطلاع داده شود بیایند تکیه مبارکه را تماشا کنند، امر، امر اقدس جهانمطاع همایونی روحنا فداه است.

مشیرالدوله، همین دستخط را به عضدالملک بدهید. یک طاقنما پارسال هم حاضر کردند؛ ولی شب بود، روز نمی‌شود. امسال هم شب قرار بدهند؛ زنبوری کشیده حاضر کنند، بیایند تماشا کنند. ولی، روز نباشد، شب باشد؛ بی زنبوری هم نباشد.