جایگاه علمی ایران در هوا فضا

از این رو اغلب کشورها همه ساله همزمان با هفته جهانی فضا ۱۲ تا ۱۸ مهرماه (۴ تا ۱۰ اکتبر) دستاوردها و تلاش های انجام شده خود را برای افزایش سهولت زندگی مردم از طریق خدمات قابل ارائه این فناوری، آگاهی رسانی عمومی می کنند؛ در این گزارش نیز به ابعاد مختلف دستاوردهای فضایی کشورمان و برنامه های مدنظر برای کاربردی شدن این دستاوردها اشاره شده است.

نیاز به فناوری فضایی و مزیتهای آن

هنگامی که قابلیت فضا و فناوری فضایی را در مواجهه با مشکلات و چالش‌های کشور به درستی می سنجیم و آن را با سایر روش‌ها و فناوری‌ها مقایسه می‌کنیم، وجود مزیت نسبی این فناوری آشکار می شود.

عباس خاراباف، کارشناس هوافضا در این باره به چالش‌های کشور درحوزه محیط زیست و رخدادها و بلایای طبیعی اشاره می کند و تنها راه حل را پرداختن به دانش و فناوری می داند.

وی به مهر می گوید: از آنجایی که مواجهه با هر دسته از چالش‌های آینده کشور، نیاز به مدیریت مناسب دارد و در بسیاری از مشکلات به وجود آمده نیز ضعف مدیریت ناشی از ضعف آگاهی، دیده می شود، دانش و فناوری این ضعف را به راحتی پوشش خواهد داد و در این میان مزیت فناوری فضایی در حل این چالشها مشهود است.

خاراباف ویژگی‌های منحصر بفردی همچون دسترسی نامحدود به کل جغرافیای کره زمین، امکان مشاهده زمین با دید بسیار باز و گسترده، امکان پوشش ناحیه وسیعی از زمین، دسترسی سریع به هر نقطه از زمین در مدت کوتاه، دست بالا بودن و حداقل آسیب‌پذیری از رخدادهای روی زمین را از جمله ویژگیهایی می داند که فضا را متمایز از سایر فناوریها می کند و می گوید: این دانش می تواند بهترین محیط کسب آگاهی برای مدیریت مناسب باشد؛ از طرفی داشتن اطلاعات کامل در ابعاد ملی بدون استفاده از فضا، کاری بسیار پیچیده، زمانبر و نیازمند نیروی انسانی زیاد است و عملا امکانپذیر نیست ؛ به همین دلیل ماهواره ها مناسب ترین ابزار گردآوری اطلاعات کامل از منابع زمین به شمار می روند.

راهبردهای فناوری فضایی در ایران

با توجه به اهمیت ویژه فناوری فضایی و لزوم کاربردی شدن این فناوری برای سهولت زندگی مردم، اسناد بالادستی نظام جمهوری اسلامی ایران در سالهای اخیر توجه ویژه ای به این بخش داشته است. برای مثال در سیاستهای ابلاغی برنامه ششم توسعه از سوی مقام معظم رهبری، موضوع افزایش ضریب نفوذ فناوری فضایی به عنوان یکی از راهبردهای صنعتی در فناوریهای پیشرفته آمده و بر توسعه فناوری فضایی با طراحی و ساخت، آزمون، پرتاب و بهره برداری از سامانه های فضایی و حفظ و بهره برداری حداکثر از نقاط مداری، تاکید شده است.

در سند چشم انداز ۲۰ ساله نظام و برنامه پنجم توسعه نیز، دستیابی به علوم و فناوری های نوین در راستای تامین خدمات فضایی ایران، هدایت و توسعه و زیرساختهای فضایی مورد نیاز کشور و توسعه پژوهش و آموزش علوم و فناوریهای فضایی به عنوان یکی از راهبردهای بخش ICT کشور آمده است. در این اهداف، علاوه بر توسعه صنعت فضایی با دستیابی به چرخه کامل ماهواره، تعریف و اجرای پروژه های پژوهشی و تحقیقاتی فضایی با مشارکت دانشگاههای داخلی و خارجی و ایجاد آزمایشگاه ملی فضایی نیز مورد تاکید واقع شده است؛ از سوی دیگر جهتگیری راهبردی در تدوین برنامه پنج ساله ششم فضایی کشور و نیز برنامه ۱۰ ساله فضایی ایران نیز این اهداف را دنبال می کند.

اقدامات انجام شده برای تحقق این اهداف نشان می دهد که با قرارگرفتن ماهواره ایرانی در مدار زمین و اعزام موفقیت آمیز فضانورد به فضا، تا حدود زیادی اهداف توسعه ای در بخش هوافضای کشور محقق شده است؛ به نحوی که علاوه بر پیوستن ایران به کلوپ فضایی جهان، هم اکنون ایران توان طراحی، ساخت، پرتاب، هدایت و کنترل ماهواره را به تنهایی دارد و نهمین کشور دنیا محسوب می شود که این چرخه را به طور کامل اجرا کرده است؛ از سوی دیگر با اعزام موجود زنده به فضا، کشورمان ششمین کشور در دنیا است که در این بخش موفقیت کسب کرده است.

این برنامه ها در کنار برنامه هایی همچون اعزام انسان به مدار زمین و پرتاب ماهواره ملی به لایه بالای مدارزمین که برنامه های آتی است، نشانه عزم کشور برای رسیدن به جایگاههای بالاتر در این حوزه است؛ آخرین اخبار منتشر شده نیز از پیشرفت ۳۰ درصدی پروژه اعزام انسان به فضا حکایت دارد و حتی گفته شده که در صورت تقاضا و حمایت کارفرما، در عرض یک سال امکان پرتاب زیرمداری انسان نیز برای کشور فراهم خواهد شد.

مزیت ایران در میان کشورهای منطقه در ساخت ماهواره

ابوالقاسم نقاش، مشاور رئیس سازمان فضایی در امور اجرایی با تاکید براینکه توان داخلی در بخش فضا در حال افزایش است، می گوید: این موضوع چیزی نیست که یک شبه محقق شود؛ دنیا ۵۰ سال است که در زمینه فضایی فعالیت کرده و به نقطه فعلی رسیده اما ما حدود ۱۰ سال است که به طور جدی در حال فعالیت هستیم و نباید انتظار داشت در این بازه زمانی و با کمبود منابعی که داریم راه ۵۰ ساله دنیا را میانبر بزنیم.

وی می افزاید: در دستیابی به دانش فضایی قطعا ما موفق بودیم و درمیان سایر کشورهای منطقه، ما این پتانسیل را داریم که زنجیره کاملی از ساخت و پرتاب ماهواره داشته باشیم اما سایر کشورهای منطقه این توانایی را ندارند؛ آنها یک قرارداد با یک شرکت اروپایی می بندند تا یک ماهواره برایشان طراحی و ساخته شود و در مدار قرار گیرد. کشورهای منطقه هیچکدام قدرت پرتاب ماهواره را ندارند و نمی توانند زنجیره پرتاب را کامل کنند.

سرپرست دفتر روابط و همکاری های بین المللی سازمان فضایی ایران با تاکید براینکه توانایی و قدرت کشور ما در زمینه علوم فضایی با اینکه دیر شروع به کار کرده و بدون اتکا به خارجی ها به دست آمده، توانایی کمی نیست، می گوید: پروژه هایی که پیش از این در کشور در این حوزه تعریف شده است هیچ یک متوقف نشده و برحسب ضرروت و اهمیت پروژه، زمان بندی و اولویت بندی آنها تغییر خواهد کرد.

آخرین وضعیت ۳ ماهواره

این عضو هیات علمی دانشکده مهندسی هوافضای دانشگاه صنعتی امیرکبیر در مورد آخرین وضعیت ماهواره هایی که پیش تر تعریف شده بود به مهر می گوید: برخی پروژه ها انجام شده و به اتمام رسیده و آماده پرتاب است و برخی نیز همچنان مراحل ساخت آن ادامه دارد؛ برای مثال ماهواره «شریف ست» به پایان رسیده اما اینکه پرتاب آن با پرتابگر داخلی و یا خارجی باشد هنوز مشخص نیست و در دست بررسی و مذاکره است؛ از سوی دیگر نسخه نهایی ماهواره «آت ست» امیرکبیر که قابلیت پرتاب داشته باشد هنوز آماده نشده و قرارداد آن جاری است . در همین حال ماهواره «ناهید» نیز از سوی پژوهشگاه فضایی در دست انجام است.

سرپرست دفتر روابط و همکاری های بین المللی سازمان فضایی ایران با اشاره به همکاریهایی که این سازمان با دانشگاهها و مراکز پژوهشی برای ساخت ماهواره دارد، می گوید: از سوی دیگر پژوهشگاه هوافضای وزارت علوم، متولی طراحی و ساخت کاوشگرها است و موضوع پرتاب موجود زنده به فضا در این پژوهشگاه دنبال می شود.

وی در مورد وضعیت طراحی و ساخت حامل های فضایی نیز تاکید می کند: در مورد حامل های فضایی دو تقسیم بندی وجود دارد که یکی از آن مربوط به پرتابگرهای ماهواره ای است که در وزارت دفاع انجام می شود و دیگری اقداماتی است که پژوهشگاه هوافضا در قالب طراحی راکت کاوش انجام می دهد و محموله های فضایی را تا ارتفاع ۱۲۰ تا ۱۵۰ کیلومتری سطح زمین هدایت می کند.

نقاش در مورد اینکه ماهواره های ایرانی تاکنون در مدار بالای زمین - ژئو- قرار نگرفته اند، معتقد است که این موضوع به دلیل محدودیتهایی است که پرتابگرها دارند و زمان نیاز دارد که این حامل ها به حدی از توانایی برسند که در مدار ژئو بنشیند؛ عمدتا به دلیل این محدودیتهای فنی، ماهواره های ایرانی تا ارتفاع ۳۵۰ تا ۴۰۰ کیلومتر می رود؛ گلوگاه اصلی ایران در این بخش همین پرتابگرها هستند که اگر این مشکل رفع شود ماهواره های فعلی در ارتفاع بالا، کاربرد بهتری خواهند داشت.

سهم ایران در تولید علم فضایی

در گزارشی که از سوی مرکز پژوهشهای مجلس منتشر شده است و مربوط به وضعیت ایران از نظر شاخص های علمی حوزه هوافضا می شود، کشورمان تا پایان سال ۲۰۱۳، رتبه دوم خاورمیانه را از نظر تعداد مقالات قابل استناد به خود اختصاص داده است. در این رده بندی ایران با داشتن ۱۳۴۹ مقاله قابل استناد در حوزه هوافضا، رتبه دوم خاورمیانه را بعد از رژیم اشغالگر قدس و رتبه ۲۱ جهان را از آن خود کرده و کشور ترکیه در رده بعد از ایران قرار دارد.

در این رده بندی از نظر میزان تاثیرگذاری مقالات مرتبط با هوافضا نیز کشورمان در میان ۴ کشور برتر خاورمیانه قرار دارد که دارای ۳۰ مقاله در حوزه هوافضا است که به هر یک از آنها حداقل ۳۰ بار ارجاع شده است؛ ایران از نظر تعداد مقالات چاپ شده نیز در فاصله سالهای ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۳ در صدر کشورهای منطقه قرار دارد و رتبه جهانی اش از ۴۳ در سال ۱۹۹۶ به ۱۱ در سال ۲۰۱۳ ارتقا یافته است، اما با این وجود از نظر کیفیت مقالات و میزان تمرکز تحقیقات بر حل مسائل واقعی و کاربردی نتایج پژوهش، وضعیت ایران نسبت به رژیم اشغالگر قدس و ترکیه مطلوب نیست و این نشان می دهد که توجه بیشتری به رشد کمی تولید علم در این بخش، نسبت به رشد کیفی شده است.

فارغ التحصیلان هوافضا افزایش می یابند

فتح الله امی، رئیس پژوهشگاه هوافضا با اشاره به فعالیتهای مختلف این پژوهشگاه در سطح وزارت علوم، فناوری و تحقیقات به تاسیس کارگروه هوافضا در این وزارتخانه اشاره می کند و می گوید: وظیفه این کارگروه برقراری و ارتقای ارتباط بین صنعت و دانشگاه است؛ براین اساس درخواست اعتبارات لازم برای افزایش کیفیت آموزش، پژوهش و فناوری در دانشگاه ها و دانشکده های هوافضایی داشتیم که در نتیجه کیفیت این حوزه، در کل کشور افزایش یابد تا اهداف و چشم‌اندازهای تاکید شده در سند جامع هوافضا همچون پرتاب ماهواره به مدار زمین‌آهنگ و اعزام انسان به مدار پارکینگ (مدار ارتفاع پایین زمین) در برنامه های ششم و هفتم عملیاتی شود.

وی با بیان اینکه از طرفی وظیفه مهم دیگری که این کارگروه به عهده دارد اتاق فکر برای تبیین راهبرد هوافضا کشور است، می افزاید: وزارت علوم تصمیم دارد که نقش خودش را در اجرای سند جامع هوافضا و سایر اسناد علمی بالا دستی به خوبی ایفا کند و ما هم به عنوان بخشی از این وزارت‌ از کوچکترین تلاشی در این زمینه دریغ نخواهیم کرد.

امی در مورد توسعه نیروی انسانی متخصص در حوزه هوافضا در وزارت علوم می گوید: درحال حاضر هرسال حدود ۲۰۰ فارغ‌التحصیل کارشناسی، ۲۰۰ فارغ‌التحصیل کارشناسی ارشد و ۳۰ فارغ‌التحصیل دکترا از ۱۹ دانشگاه در رشته مهندسی هوافضا دانش‌آموخته می‌شوند و تصمیم ما بر این است که این مقدار در برنامه های ششم و هفتم توسعه یابد؛ همچنین توسعه آزمایش های علوم و فناوری، علوم و فناوری کاربردی هوافضا، کاوشگرهای فضایی، بهره‌برداری از داده های ماهواره ای در کاربردهای غیر نظامی و اعزام انسان به مدار از محورهای اصلی مورد توجه پژوهشگاه هوافضا خواهد بود.

رئیس پژوهشگاه هوافضا با تاکید براینکه تاکنون تلاش کردیم توسعه ارتباطات بین‌المللی را مورد توجه قرار دهیم تا بتوانیم ارتباطات مطلوبی در حوزه هوافضا با کشورهای دارای این فناوری برقرار کنیم، می گوید: در همین راستا در سفر اخیر اینجانب و کارشناسان پژوهشگاه هوافضا به روسیه جهت بازدید از نمایشگاه هوافضایی بین‌المللی ماکس ۲۰۱۵ مذاکرات بسیار مطلوبی در جهت انتقال فناوری فضایی انجام شد و چنانچه عملیاتی شود می‌تواند ما را دراهداف سند یاری کند.

درآمدهای سالیانه از صنایع فضایی

علاوه بر جنبه کاربردی صنعت ماهواره، جنبه های اقتصادی آن نیز جذاب است. آمارهای منتشره از درآمد صنعت ماهواره حاکی از آن است که صنعت ماهواره دارای درآمد ۲۰۳ میلیارد دلاری در سال است و آمریکا از این بازار پردرآمد، با گردش مالی چندصد میلیارد دلار، سهم ۴۳ درصدی دارد؛ این بررسی ها نشان می دهد که در ۱۰ سال گذشته رشد صنعت ماهواره حدود ۱۱ درصد در سال بوده و نسبت به ۱۰ سال قبل تر ۳ درصد رشد کرده است.

این رشد هماهنگ با رشد جهانی درآمدهای حاصل از مخابرات و صنایع فضایی است به نحوی که درآمد صنایع فضایی حدود ۳۲۳ میلیارد دلار در سال و درآمد جهانی صنعت مخابرات حدود ۵ تریلیون دلار در سال برآورد می شود و صنعت ماهواره زیرمجموعه ای از این دو صنعت است؛ در همین حال درآمد حاصل از پروازهای فضایی، سرنشین دار و فضاپیماهای زیرمداری و بودجه های دولتی ناسا در حوزه فضایی حدود ۱۲۰ میلیارد دلار در سال برآورد می شود.

هم اکنون ۱۲۶۱ ایستگاه ماهواره عملیاتی دور زمین در حال گردش است و این ماهواره ها را براساس کاربرد، ۳۸ درصد مخابراتی و تجاری، ۱۴ درصد مخابراتی دولتی، ۱۴ درصد سنجش از دور،۱۱ درصد تحقیق و توسعه ، ۸ درصد ماهواره مخابراتی، ۸ درصد نظامی ، ۵ درصد علمی و ۲ درصد ماهواره هواشناسی تشکیل می دهند.

بررسی ها نشان می دهد که ۵۷ کشور دنیا حداقل دارای یک ماهواره عملیاتی در مدار زمین هستند و بیش از ۵۰ درصد ماهواره های زمین را ماهواره های مخابراتی تشکیل می دهند؛ هم اکنون ۶۱ درصد از میزان درآمد ۲۰۳ میلیارد دلاری صنعت ماهواره، متعلق به خدمات ماهواره ای و ۲۸ درصد مربوط به تجهیزات زمین، ۳ درصد مربوط به صنعت پرتاب و تنها ۸ درصد متعلق به سازندگان و تولیدکنندگان ماهواره است؛ به طورکل از میزان درآمد ۱۲۲.۹ میلیارد دلاری که از طریق خدمات ماهواره ای در جهان به دست می آید ۱۰۰.۹ میلیارد دلار آن نیز مدیون تلویزیونهای ماهواره ای است که این آمار از کاربردی بودن صنعت ماهواره در راستای ارائه خدمات بیانگر است.

توسعه دانش فضایی کشور برای افزایش رفاه جامعه

با وجود اتفاقات مثبت کشور در عرصه فناوری فضایی از بومی کردن ساخت، پرتاب و کنترل ماهواره گرفته تا دستیابی به فناوری ساخت انواع کاوشگرها، هنوز کاربردی شدن فناوری ماهواره در زندگی مردم و ارائه خدمات از طریق این فناوری، آنطور که باید محسوس نیست.

نظرسنجی های انجام شده از خبرگان، اندیشمندان و صاحب‌نظران حوزه فضایی کشور که سال گذشته با همکاری دانشگاه تهران و انجمن هوافضای ایران انجام شده نیز نشان می دهد که بخش غالب این جامعه آماری، توسعه علم و فناوری و خدمات فضایی را در جهت افزایش رفاه جامعه ضروری می دانند و تمرکز بر همکاری و تعاملات بین المللی در توسعه این فناوری، در درجه بعدی این اهمیت قرار دارد.