چه مدل‌های انتخاباتی در جهان وجود دارد؟

خبرگزاری فارس: حسن قائم مقام یادداشتی با عنوان «چه مدل‌های انتخاباتی در جهان وجود دارد؟»‌ نوشت.

متن کامل این یادداشت بدین شرح است:

انتخابات مهم‌ ترین عرصه مشارکت و رقابت سیاسی در کشورهاست. در این عرصه، مردم می‌توانند اراده خودشان را برای تعیین سرنوشت کشور اعمال کنند؛ در این راستا، نظام‌های انتخاباتی یکی از اساسی‌ ترین اجزای فرآیند تحقق مردم‌سالاری در کشورها به شمار می‌روند که تأثیرات شگرفی بر تحقق اهداف و رفتارهای نظام‌های سیاسی دارند.

از آنجا که نظام‌های انتخاباتی بر بخش‌های مختلف نظام‌های سیاسی اثرگذارند ، کشورهای مختلف به اقتضای شرایط سیاسی- اجتماعی حاکم بر آن‌ها، نوع خاصی از نظامهای انتخاباتی را برگزیده و بالطبع در صورت نیاز، به تغییر آن مبادرت می‌ورزند. به‌طورکلی 3 دسته نظام انتخاباتی در کشورهای مختلف جهان وجود دارد.

1- نظام‌های اکثریتی

نظام‌های انتخاباتی اکثریتی ساده‌ ترین شکل نظامات انتخاباتی هستند. این نظام‌های انتخاباتی مبتنی بر کسب اکثریت آراء توسط نامزدها، گروه‌ها یا احزاب سیاسی هستند. تأکید این دسته از نظام‌های انتخاباتی بر تأمین ارتباط نمایندگان با حوزه‌های جغرافیایی و شهروندان ساکن این حوزه‌ها است. در این ساختار شهروندان با شناخت بیشتری به انتخاب نامزدها می‌پردازند.

هدف از برگزاری انتخابات در این نظام‌ها نیل به مجلسی نیست که نمایندگان همه طیف‌های موجود در جامعه را در خود جای دهد؛ بلکه مقصود ایجاد نهادی قدرتمند با حضور اکثریت است. نظام‌های انتخاباتی اکثریتی معمولاً نظام دوحزبی یا دوقطبی را موجب می‌شوند و بدین‌سان احزاب سوم یا گروه‌های کوچک‌تر تضعیف‌شده و نمی‌توانند کرسی‌هایی را به خود اختصاص دهند، مگر آنکه یک حزب یا گروه اقلیت در یک منطقه جغرافیایی تمرکز داشته باشد.

در این نظام‌های انتخاباتی، اکثریت به‌طور مطلق پیروز شده و اقلیت به‌طور کامل از چرخه‌ی قدرت حذف می‌گردد. به دلیل حذف گروه‌های اقلیت از چرخه‌ی قدرت، احتمال شکل‌گیری اپوزیسیون در این‌گونه نظام‌های انتخاباتی بیشتر است.

به‌جز چند مورد معدود، در تمامی کشورهای جهان که دارای نظام انتخاباتی اکثریتی هستند، برای جلوگیری از حذف بیشتر اقلیت‌ها، نظام انتخاباتی اکثریتی در حوزه‌های کوچک و تک نماینده‌ای برگزار می‌شود. این شیوه انتخاباتی در انتخابات مجلس کشورهایی همچون فرانسه، آمریکا و انگلستان نیز وجود دارد. در کشورهای یادشده، هر نماینده مجلس از یک حوزه انتخابیه تک‌نفره به پارلمان راه‌یافته است.

در نظام‌های اکثریتی اختلافی اندک در کسب آراء می‌تواند منجر به روی کار آمدن گروهی دیگر شود. لذا در نظام‌های اکثریتی ثبات سیاسی در حوزه‌های انتخابیه وجود ندارد.

2- نظام‌های تناسبی

اصل اساسی در نظام‌های تناسبی، تناسب بین رأی و تعداد کرسی‌های هر لیست در انتخابات است. پیش‌فرض این نظام آن است که گروه‌ها و سلایق مختلف، متناسب با درصد آرائی که در انتخابات به دست می‌آورند باید در قدرت سهیم شوند.

لازمه‌ی نظام‌های تناسبی، فهرستی بودن انتخابات است. در نظام‌های تناسبی گروه‌های مختلف جامعه در مجلس حضور خواهند داشت و هیچ جریانی حذف نخواهد شد. برای مثال اگر فهرستی حائز 40% آراء یک حوزه انتخابیه شود، حذف نشده بلکه به‌اندازه 40% کرسی‌های آن حوزه انتخابیه کرسی خواهد گرفت. در این نظام آراء هدررفته بسیار پایین است فلذا نتیجه‌ی انتخابات تطابق بالایی با واقعیات اجتماعی خواهد داشت.

در نظام‌های تناسبی نیازی به برگزاری انتخابات میان‌دوره‌ای وجود ندارد. این شیوه انتخاباتی در بسیاری از کشورهای اروپایی نظیر ایتالیا، بلژیک، پرتغال، لهستان و نیز ترکیه و عراق وجود دارد.

نظام انتخاباتی تناسبی علاوه بر اینکه موجب تحقق انصاف و عدالت در تبدیل آراء به کرسی‌های نمایندگی می‌شود، منجر به کاهش آراء هدررفته و افزایش انگیزه برای مشارکت شهروندان در انتخابات نیز می‌گردد. در این نوع نظام انتخاباتی به دلیل حضور نامزدها در فهرست‌های انتخاباتی، ارتباط میان نمایندگان و حوزه‌های انتخاباتی تضعیف می‌شود.

نظام‌های تناسبی در حکومت‌های پارلمانی منجر به شکل‌گیری دولت‌های ائتلافی می‌شود. در این نظام انتخاباتی تأثیرگذاری احزاب و تشکل‌های سیاسی در فرآیند انتخابات تقویت‌شده و بخت انتخاب شدن احزاب و گروه‌های سیاسی کوچک‌تر افزایش می‌یابد.

3- نظام‌های ترکیبی

در نظام‌های ترکیبی برای اختصاص کرسی‌های نمایندگی از بیش از یک فرمول انتخاباتی استفاده می‌شود. در این نظام‌ها به‌طور هم‌زمان از دو نظام انتخاباتی اکثریتی و تناسبی برای انتخاب نمایندگان مجلس استفاده می‌شود. در این شیوه در سطح حوزه‌های انتخابیه تک نماینده انتخابات بر مبنای نظام اکثریتی برگزار می‌گردد.

در سطحی دیگر (عموماً حوزه انتخابیه ایالتی و یا کل کشور) انتخابات بر مبنای نظام تناسبی برگزار می‌گردد و فهرست‌های انتخاباتی بر مبنای درصد آراء اختصاص‌یافته، حائز کرسی‌های نمایندگی خواهند شد. اگرچه در این نظام انتخاباتی آراء هدررفته پایین است لکن در قیاس به دیگر نظام‌های انتخاباتی پیچیده است. مضافاً اینکه با توجه به وجود 2 نظام انتخاباتی در مجلس، دو خواستگاه نمایندگی نیز ایجاد خواهد کرد. نظام‌های ترکیبی به دلیل دارا بودن بخش اکثریتی اغلب نیازمند انتخابات میان‌دوره‌ای هستند.

به دلیل اینکه بخشی از نمایندگان نیز بر مبنای سازوکار اکثریتی انتخاب می‌شوند تضمینی نیست که نتایج انتخابات در کل کشور تناسبی باشد. در حال حاضر نظام‌های ترکیبی در 29 کشور جهان از جمله آلمان، روسیه، ژاپن و کره جنوبی وجود دارد.

به‌رغم وجود پیچیدگی‌هایی در این نوع نظام انتخاباتی اما رعایت انصاف در تخصیص کرسی‌های نمایندگی نقطه قوت این نظام محسوب می‌شود.

جمع‌بندی

با توجه به اصلاح قانون انتخابات در مجلس شورای اسلامی و مسائل و مشکلات متعدد نظام انتخاباتی کشور، لازم است نمایندگان مجلس دیگر مدل‌های انتخاباتی را نیز بررسی کرده و بر مبنای نقاط قوت و ضعف هرکدام از مدل‌های انتخاباتی و شرایط سیاسی-اجتماعی کشور به انتخاب یکی از مدل‌های مذکور بپردازند.