از آنچه اروپا گفت تا آن چه عمل کرد+جدول

مشرق: «من نمیخواهم فعلاً درباره‌ی این بسته‌ی اروپایی و اروپا و مانند این‌ها وارد بشوم، وَالّا آنجا هم حرف زیاد است. به آقای رئیس‌جمهور هم گفتم که این‌ها همان نوامبری را که از اوّل گفتند، همان را دارند دنبال میکنند -که تا نوامبر ادامه بدهند- بعد که همه چیز تثبیت شد و تحریم‌ها جا افتاد، بعد یک چیزکی مثلاً بدهند یا ندهند. دنبال این هستند و این، خباثت این‌ها است.» این جملات بخش تازه منتشر شده‌ای از بیانات رهبرمعظم انقلاب به اعضای هیئت دولت در دیداری است که قریب به هشت ماه قبل با ایشان داشته‌اند. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در این دیدار برای بار چندم دولت را به تکیه بر داخل برای حل مشکلات اقتصادی کشور توصیه کردند و فرمودند: «اقتصاد کشور را به بسته‌ی اروپایی موکول نکنید. بیاییم کار‌هایی ما داریم در داخل کشور، این‌ها را باید انجام بدهیم. آن‌ها هم البتّه بایستی حتماً آن کار [خودشان]را بکنند منتها ما مشکلاتمان را به آن [بسته]موکول نکنیم.» بر همین اساس و باتوجه به هشدار دقیقی که رهبری انقلاب در خصوص خباثت اروپایی‌ها در ماجرای بسته اروپایی که بیشتر با نام اینستکس (INSTEX) شناخته می‌شود، مروری خواهیم داشت به روند مذاکرات که به رونمایی از این بسته منتج شد. وعده اروپا از کجا آغاز شد؟ توافق هسته‌ای قرار بود در ازای تعطیلی بخش عمده‌ای از صنعت ۳۰ میلیارد دلاری هسته‌ای، از مسئله فروش نفت و روابط بانکی ایران گره‌گشایی کند تا بدین ترتیب در معیشت مردم گشایشی حاصل شود. ۱۸ اردیبهشت امسال مهم‌ترین عضو برجام یعنی آمریکا به‌صورت رسمی از این توافق خارج شد و ترامپ در بازه ۹۰ روز (اواسط مردادماه) و ۱۸۰ روز (اواسط آبان) بیش از ۳۰۰ تحریم بر ایران تحمیل کرد. در طرف مقابل اما، ایران تعهدات هسته‌ای خود را به نحو کامل انجام داد بنابراین قرار بود برای توازن این معادله، اروپایی‌ها علاوه بر اجرای تعهدات خود که در متن توافق‌نامه به آن تصریح‌شده بود؛ خسارت خروج آمریکارا هم جبران کنند. یعنی باید صادرات نفت ایران ادامه می‌یافت و روابط بانکی برای حضور و فعالیت شرکت‌ها حل‌وفصل می‌شد. شکست راهکار‌های اروپایی ۲۴ اردیبهشت سال جاری مذاکرات با اروپا کلید خورد. اروپا در اولین گام از بدعهدی‌های خود که ماه‌های آینده بار‌ها تکرار شد؛ با یک ماه تأخیر بسته‌ای را به ایران پیشنهاد داد که بسیار مأیوس‌کننده بود. این بسته اولین شکست راهکار‌های اروپایی در مقابله با تحریم‌های آمریکا بود. روز ۲۸ اردیبهشت (چهار روز بعد از شروع مذاکرات)، نوبت به رونمایی از بیانیه‌ای رسید که شامل چهار تصمیم رسمی اروپا در راستای مقابله با تحریم‌های آمریکا بود. بروزرسانی قانون مسدودسازی اروپا اولین و مهم‌ترین این تصمیم‌ها بود. مطابق این قانون اروپا می‌بایست با حمایت‌های حقوقی و مالی از شرکت‌های فعال در بازار ایران، در مقابل تحریم‌های آمریکا محافظت کند. این قانون هم با یک ماه تأخیر در ۱۵ مرداد و هم‌زمان با برگشت موج اول تحریم‌ها (تحریم‌های ۹۰ روزه) رونمایی شد. این قانون هم در عمل نتوانست به اهداف خود دست پیدا کند و تابستان امسال موج خروج شرکت‌های اروپایی از کشور رخ داد که برای نمونه می‌توان به توتال و پژو و رنو و… اشاره کرد که بخش کمتر اشاره شده آن نیز در جدول زیر آمده است.

سه تصمیم دیگر اروپا هم به سرنوشت مشابه قانون مسدودسازی دچار شدند. این تصمیم‌ها قرار بود تا مسائل بانکی برای ارتباط و تجارت بخش خصوصی اروپا و ایران را ساماندهی کند. با شکست این طرح‌ها، ۴ مهرماه بود که موگرینی، کمیسر عالی اتحادیه اروپا در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل صحبت از سازوکار ویژه مالی برای تسهیل پرداخت‌های مربوط به صادرات (شامل نفت) و واردات از ایران به میان آورد. SPV =Special Purpose Vehicle برخلاف آنچه ادعا می‌شد، ابتکار اروپا و امتیازی برای ایران نبود بلکه پس‌از آنکه سایر طرح‌های مالی اروپا به شکست انجامیده بود و بانک‌های اروپایی به علت ترس از جریمه و تحریم‌های آمریکا حاضر به همکاری با ایران نبودند باید تدبیری اندیشیده می‌شد تا جدای از کانال‌های مالی مرسوم، تبادلات مالی با ایران صورت گیرد و ویژه بودن این کانال هم از این منظر است. از طرف دیگر چندان کار پیچیده فنی هم به نظر نمی‌رسد و حتی ساده‌ترین راه برای ادامه ارتباط مالی با ایران است این کانال مالی که به‌صورت شرکت خصوصی تسویه‌ای و پایاپای عمل می‌کرد و حتی می‌توانست یک شرکت حسابداری باشد. ایران تجربه چنین کانالی را با کشور‌هایی نظیر چین، هند و کره جنوبی حتی در شرایط سخت تحریم و با هزینه بسیار پایین‌تر را داشت. همین سازوکار ساده هم در اجرا فراز و فرود فراوانی به خود دید. همه وعده‌ها برای راه‌اندازی کانال مالی اول آبان ماه، ظریف در مصاحبه‌ای پیرامون SPV گفت: «هر کار و تدبیر جدی در این خصوص باید قبل از چهارم نوامبر (۱۴ آبان) انجام و اتخاذ شود.» فردای همان روز یعنی دوم آبان، دیپلمات‌های اروپایی در مصاحبه با رویترز اعلام کردند: «سازوکار اتحادیه اروپا (SPV) در روز اجرای تحریم‌های نفتی آمریکا (۴ نوامبر) به‌طور نمادین آماده خواهد شد، اما تا اوایل سال میلادی ۲۰۱۹ عملیاتی نخواهد شد». موج دوم تحریم‌های آمریکا موسوم به تحریم‌های ۱۸۰ روزه که نفت ایران را موضوع خود انتخاب کرده بود در ۱۳ آبان اعمال شد، اما در مقابل نه طبق اظهارات ظریف SPV راه‌اندازی شد و نه حتی طبق اظهارات دیپلمات‌های اروپایی راه‌اندازی نمادین صورت گرفت. روز بعد سید عباس عراقچی در برنامه تیتر امشب صداوسیما در توجیه این رفتار اروپایی‌ها با تمجید از ایستادگی اروپا در مقابل آمریکا علت عدم راه‌اندازی را پیچیده بود این سازوکار دانست. ۲۳ آبان از راه رسید؛ اتریش که به‌عنوان گزینه میزبانی SPV انتخاب‌شده بود از پذیرش آن سرباز زد. ۲۸ آبان ماه بود که موگرینی در جواب خبرنگاری در مورد زمان راه‌اندازی SPV گفت: «من تاریخ دقیق نمی‌دانم، اما این کار ادامه دارد.» سید عباس عراقچی نیز در همین روزکه گویی ادبیاتش تندتر شده بود با اشاره به تعلل اروپا می‌گوید: «اروپا نخواسته و یا نتوانسته سازوکاری برای ثبت SPV ایجاد کند». دو روز بعد در ۳۰ آبان، اما عراقچی با لحن خوش‌بینانه‌ای در حساب تویتری خود نوشت: با توجه به دیدار‌هایی که با سران اروپایی داشته‌ام؛ اراده سیاسی آن‌ها برای حفظ برجام جدی است و آن‌ها در حال ابتکارات جدیدی برای ثبت سازوکار SPV هستند، اما درست در همین روز بود که لوکزامبورگ بعد از اتریش از پذیریش میزیانی SPV امتناع ورزید. ۶ آذرماه بالاخره دیپلمات‌های ارشد فرانسه و آلمان خبر دادند که این دو کشور به‌طور مشترک مسئول راه‌اندازی SPV، جهت تجارت با ایران خواهند شد.۱۵ آذرماه نیز صالحی به نقل از مقامات اروپایی گفت:، SPV در حال نهایی شدن است. ۱۹ آذرماه، موگرینی خبر از راه‌اندازی SPV قبل از پایان سال ۲۰۱۸ میلادی داد. دو روز بعد یعنی ۲۱ آذر، واعظی معاون اقتصادی رئیس‌جمهور، خبر از راه‌اندازی این سازوکار تا سه هفته آینده داد. گمانه‌ها درست از آب درآمد؛ تبدیل SPV به HSPV زمستان در حالی از راه رسید که سال ۲۰۱۸ میلادی هم به پایان رسید و این بار هم خبری از راه‌اندازی SPV نبود. گمانه‌ای در رسانه‌ها توسط کارشناسان مطرح‌شده بود که روزبه‌روز تقویت می‌شد و آن تبدیل SPV به H-SPV بود. HSPV=human Special Purpose Vehicle، به معنای ابزار یا کانالی مالی است که صرفاً کالا‌های بشردوستانه‌ای که از تحریم‌های آمریکا مستثناست را پوشش می‌داد این در حالی است که ایران در این زمینه هیچگاه تحریم نبوده است و حتی در اوج تحریم‌های سال ۱۳۹۱ هم از اتحادیه اروپا، واردات غذا و دارو داشته است؛ که نمودار‌های زیر موید آن است.

نظریه‌ای که در ۳۱ ژانویه، سران سه کشور اروپایی به آن مهر تأیید زدند و با رونمایی از INSTEX عملاً بی‌عملی و به عبارت بهتر همراهی خود با آمریکا را به اثبات رساندند؛ بنابراین به نظر می‌رسد؛ این خوش باوری است که رفتار اروپا را ایستادگی در مقابل آمریکا بدانیم بلکه با توجه به اهداف استراتژیک این دو در قبال ایران در حوزه موشکی و منطقه‌ای که در اظهارات صریح این کشور‌ها دیده می‌شود. اروپا وظیفه دارد با تعلل و وقت کشی زمان بخرد و در ازای بهای ناچیزی نه تنها ایران را در برجام نگاه دارد بلکه امتیازاتی از ایران بگیرد که حتی آمریکا هم از گرفتن آن‌ها عاجز بود.