«ریچارد کاتم» که بود و امیرانتظام چه ارتباطی با وی داشت؟ +عکس

خبرگزاری تسنیم: عباس سلیمی‌نمین پژوهشگر تاریخ معاصر ایران در مقاله‌ای تحلیلی که اخیراً منتشر ساخته، به بررسی چیستی و ماهیت عباس امیرانتظام پرداخته است.

عباس امیرانتظام سخنگوی دولت موقت مهندس بازرگان و سفیر وقت ایران در سوئد بود که با افشای اسناد لانه جاسوسی آمریکا و ارتباط با عناصر وابسته به CIA، به حبس ابد محکوم شد، اما بعد از چند سال به خانه‌اش بازگشت و در رفت و آمدهایش مشکلی نداشت.

مقاله سلیمی‌نمین به سؤالات و ابهاماتی که در ماه‌های منتهی به فوت امیرانتظام (درگذشته تیرماه ۹۷) افزایش یافته بود پاسخ داده است. این سؤالات زمانی پیرامون این شخصیت شکل گرفت که برخی دانشجویان تسخیر لانه جاسوسی مدعی شدند اتهاماتی که به امیرانتظام وارد کرده بودند نادرست است و تلاش برای تطهیر چهره وی و بی‌گناه نشان دادن او داشتند.

** ریچارد کاتم که بود؟

ریچارد کاتم (Richard COTTAM) استاد دانشگاه پیتسبورگ در رشته علوم سیاسی و گرداننده تیم عملیات پنهانی سیا (CIA) در ایران بود. وی از همکاران شبکه بدامن (شبکه مسئول جنگ روانی و جعل مدارک سیاسی) در دوران جنبش ملی شدن صنعت نفت بود.

شبکه بدامن را نخستین بار مارک گازیوروسکی، استاد دانشگاه دولتی لوییزیانا و عضو هیئت تحریریه ایران در آرشیو امنیت ملی، در سال ۱۹۸۷، در مقاله خود درباره کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، معرفی کرد و می‌نویسد "عملیات بدامن از سال ۱۹۴۸ «برای مقابله با نفوذ شوروی و حزب توده در ایران» آغاز شد... بخش تبلیغاتی عملیات بدامن شامل درج مقالات و کاریکاتور‌های ضدکمونیستی در روزنامه‌های ایران و تهیه و توزیع کتب و جزوات علیه اتحاد شوروی و حزب توده و پخش شایعات در این زمینه و اقدامات مشابه بود".

جان والر رئیس سیا در ایران نیز در اواخر سال ۱۹۴۰ و آغاز دهه ۱۹۵۰ می‌گوید: "ریچارد کاتم از افسران ویژه من بود". کاتم در ۱۹۵۸، استاد دانشگاه پیتسبورگ شد، ولی همچنان با سیا همکاری می‌کرد.

از جمله فعالیت‌های ریچارد کاتم نوشتن مقالاتی در تخریب شخصیت دکتر حسین فاطمی وزیر امور خارجه دولت مصدق بوده که این مقالات که به‌نیت مشوش کردن اذهان مردم نوشته می‌شد در نشریات «صبا» و «جوشن» منتشر می‌گشت.

آبراهامیان در کتاب "کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ در ایران" می‌نویسد "سیا در تهران یک مأمور جوان به‌نام ریچارد کاتم (Cottam) نیز داشت. این جوان بااستعداد بعد‌ها استاد علوم سیاسی دانشگاه پیتسبورگ پنسیلوانیا شد. او اطلاعات مختلفی را نه‌تن‌ها در مورد حزب توده (وابسته به شرق) بلکه در خصوص حزب زحمتکشان بقایی و حزب راستی افراطی آریا و سومکا (احزاب وابسته به غرب) جمع‌آوری کرده بود... کاتم همچنین مقالاتی را برای چاپ در روزنامه‌های مزدبگیر به‌رشته تحریر درمی‌آورد. در یکی از این مقالات ادعا شده بود که فاطمی قبلاً محکوم به سوء‌استفاده از اموال شده، به هم‌جنس‌بازی معروف است و دین خود را به مسیحیت و همچنین به بهاییت تغییر داده است... ".

ریچارد کاتم مأمور سفارت آمریکا در تهران

مارک گازیوروسکی، نویسنده و ویراستار کتاب «محمد مصدق و کودتای ۱۹۵۳ در ایران» که پیش از فوت کاتم با او درباره فعالیت‌های گذشته‌اش به‌تفصیل گفتگو کرده، می‌گوید که کاتم در ماه‌های منتهی به کودتا به کار نگارش مطالب رسانه‌ای علیه هواداران مصدق و حزب توده مشغول بود: "کاتم کار‌های تبلیغاتی می‌کرد، یعنی گزارش‌های خبری تبلیغاتی برای بی‌اعتبار کردن حزب توده می‌نوشت و شخص دیگری آن مقالات را به‌فارسی ترجمه می‌کرد. البته بی‌شک فعالیت‌های تحلیلی هم داشته است، مثلاً درباره اینکه باید با فرد خاصی تماس گرفته شود یا نه".

عباس سلیمی‌نمین در مقاله اخیر خود نوشته است "نگارش کتابی در مورد ایران بعد از پایان مأموریت کاتم در سفارت آمریکا در تهران را می‌توان تغییر رویکرد این جاسوس کارکشته سیا تلقی کرد، چنان‌که رایج بود عمده مأموران ورزیده سازمان‌های اطلاعاتی بیگانه در ایران بعد از بازگشت سعی کرده‌اند با نگارش یک اثر یا آثاری تحقیقی به خود چهره‌ای دانشگاهی ببخشند که از جمله آنان خانم لمپتن ــ جاسوس ورزیده انگلیس ــ بود که توسط دکتر مصدق از ایران اخراج شد. کاتم حتی دیداری هم با امام خمینی در پاریس داشت که در آنجا به‌عنوان یک پژوهشگر آمریکایی در مورد مسائل ایران با رهبر انقلاب دیدار می‌کند".

عباس امیرانتظام در دادگاه انقلاب

با تسخیر لانه جاسوسی آمریکا، ارتباط عباس امیرانتظام سفیر وقت ایران در سوئد با ریچارد کاتم منتشر شد. اولین ارتباط او با کاتم به سال ۱۳۳۲ برمی‌گردد. در سال ۱۳۳۲ اولین مأموریتی که از سوی نهضت مقاومت ملی به آقای امیرانتظام سپرده می‌شود، تسلیم نامه اعتراض‌آمیز به کودتای آمریکا در ایران، به سفارت این کشور در تهران است. در مراجعه به سفارت، وی به ریچارد کاتم متصل می‌شود. این افسر جوان «سیا» از امیرانتظام می‌خواهد هر چند یک بار یکدیگر را ملاقات کنند: «در زمان آمدن نیکسون به ایران کمیته مرکزی نهضت مقاومت تصمیم گرفت نامه اعتراضی به نیکسون بدهد... کسی که آن را تحویل گرفت فردی بود به‌نام ریچارد کاتم و ضمن اظهار علاقه و همدردی نسبت به وضع ایران پیشنهاد کرد چنان‌چه نهضت مقاومت صلاح بداند هر چند یک بار مرا ببیند...». (آن‌سوی اتهام، خاطرات عباس امیر‌انتظام، چاپ اول، سال ۱۳۸۱، نشر نی، ص. ۵۶)

ارتباط امیرانتظام با کاتم در ماه‌های منتهی به انقلاب نیز ادامه یافته بود. مرحوم صدر حاج‌سیدجوادی عنوان می‌کند که امیرانتظام رابط برخی از آمریکایی‌ها با نیرو‌های نهضت بوده است: «مهندس عباس امیرانتظام با کاتم تماس داشت و واسطه بود». (خاطرات صدر انقلاب، یادداشت‌های احمد صدرحاج‌سیدجوادی، انتشارات شهید سعید محبی، سال ۱۳۸۷، ص. ۲۸)

طبق خاطرات مرحوم احمد صدر حاج‌سیدجوادی، اطلاعات غلط و خلاف واقع از سوی کاتم در اختیار رهبران نهضت آزادی قرار می‌گرفت؛ «کاتم می‌گفت که قرار بود ۶۰ کارشناس آمریکایی ضدشورش که در جنگ‌های ویتنام هم شرکت داشته‌اند به ایران بیایند، ولی این فکر از بین رفت و نیز قرار بود با یک کودتای نظامی، شاه مجدداً قدرت را به‌دست گیرد، ولی این فکر هم که مربوط به گروه یک بود عملی نشد». (خاطرات صدر انقلاب، ص. ۲۹)

به‌گفته عباس سلیمی‌نمین، "با موقعیتی که امیرانتظام برای ریچارد کاتم، این جاسوس ورزیده در نزد آقای بازرگان و برخی اعضای نهضت آزادی رقم زده بود اگر تصمیم‌گیران نهایی برای سرنوشت قیام ملت ایران آقایانی مجذوب امیرانتظام بودند آیا وی می‌توانست مجدداً همان نقشی را که در کودتای ۲۸ مرداد ۳۲ داشت، ایفا کند؟ باید اذعان داشت ارتباطات چنین افراد کارآزموده و مجربی با برخی فعالان سیاسی در ماه‌های منتهی به پیروزی قیام سراسری ملت ایران این باور را در واشنگتن تقویت کرده بود که هر زمان ضروری پنداشتند می‌توانند با استفاده از غفلت و فریب، بار دیگر کودتایی را در ایران به‌اجرا در آورند، همان‌گونه که بعد‌ها برای همگان روشن شد، در حالی که آمریکایی‌ها با تمام توان برنامه کودتا را همچون مقدمه‌سازی کودتای ۲۸ مرداد با هماهنگی دولت بختیار دنبال می‌کردند به ملیون اطمینان می‌دادند کودتا از برنامه‌های واشنگتن حذف شده است".

در کتاب شماره ۱۰ اسناد لانه جاسوسی درباره عباس امیرانتظام آمده که وی در ۱۹ دی ماه سال ۱۳۵۷ تحت عنوان عضو کمیته مرکزی نهضت آزادی با استمپل که تحت پوشش کارشناس سیاسی سفارت آمریکا در تهران معرفی شده بود، ملاقات کرده و در این دیدار درباره موضوعات روز کشور تبادل نظر کرده و از قول نهضت آزادی به طرف آمریکایی می‌گوید که، "با دولت شاپور بختیار مقابله نخواهد شد".

طبق اطلاعات منتشرشده، تماس و ارتباط امیرانتظام با آمریکایی‌ها در سوئد بیشتر هم می‌شود و براساس اسناد کشف‌شده از لانه جاسوسی، مشخص می‌شود که "اس. دی. پلاد (۱) "، "اس. د. آهسته‌رو.۱" و "ادوارد" در اسناد کشف‌شده از لانه جاسوسی، همان عباس امیرانتظام است. آمریکایی‌ها هم همان زمان اعلام می‌کنند که با امیرانتظام ملاقات کرده‌اند از جمله ریچارد کاتم، جرج کیو، جان استمپل و... که رسماً عضو سیا بودند.

سرانجام در ۲۷ آذر ۱۳۵۸، عباس امیرانتظام به‌اتهام همکاری با سازمان جاسوسی آمریکا CIA و ارتباط پنهانی با دولت آمریکا، به‌محض بازگشت به کشور از مأموریت استکهلم، با حکم دادستانی کل انقلاب در فرودگاه بازداشت می‌شود.