سیاسی‌سازی حج توسط عربستان؛ اهداف و مصداق‌ها

پایگاه تبیین: در روزهای گذشته خبری مبنی بر شکایت قطر از عربستان سعودی به سازمان ملل درباره‌ی سوءاستفاده سیاسی از حج و درخواست برای اداره کردن بین‌المللی حج در خبرگزاری‌ها مطرح شد، خبری که تازگی نداشت اما موضوعی را به اثبات رساند. آن این بود که حکام عربستان سعودی که همواره سعی دارند در جوامع اسلامی به عنوان «خادم حرمین الشریفین» نام‌برده شوند و داعیه‌دار جدایی حج از سیاست در جوامع اسلامی هستند و بارها ایران را متهم به سوءاستفاده سیاسی از حج کرده‌اند، با استفاده از کنگره‌ی عظیم حج سعی دارند به اهداف سیاسی خود برسند و حجی که بر مبنای مبانی مشترک اسلامی باید حافظ منافع جهان اسلام باشد، را تبدیل به وسیله‌ای برای رسیدن به اهداف سیاسی و مطامع خود کنند. ما در این نوشتار سعی داریم با بررسی مصادیق سوءاستفاده سیاسی از حج توسط آل سعود به نتایج و تأثیرات این اقدامات بپردازیم. ۳۰-۱ سال سوءاستفاده سیاسی از حج توسط آل سعود بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران دولت‌های منطقه مخصوصاً عربستان سعودی از گسترش تفکر اسلام ناب در جهان اسلام و عرب به‌شدت وحشت داشتند[۱]، پیام‌های امام خمینی(ره) و مقام معظم رهبری به کنگره‌ی حج و حجاج بیت‌الله الحرام و اصرار بر برپایی حج ابراهیمی باعث شد تا اتهامات دولت‌مردان آل سعود در راستای سیاسی کردن حج توسط ایران در مجامع اسلامی به گوش برسد. اولین اقدام شدید آل سعود کشتار بی‌رحمانه‌ی حجاج بیت‌الله الحرام در ۹ مرداد ۱۳۶۶ه. ش بود، که نایف بن عبدالعزیز وزیر کشور وقت آل سعود، در بیانیه‌ای رسمی که وزارت کشور سعودی در هشتم ذی الحجه منتشر کرد، با دروغ‌پراکنی به حجاج شرکت‌کننده در برائت از مشرکین، آنها را متهم به اخلاق در مراسم حج کرد. عربستان مدعی شد که حجاج با چوب، سنگ و چاقو به طرف مسجدالحرام هجوم آوردند و مأموران برای جلوگیری از هرج‌ومرج وارد شدند. در این گزارش با ادعای عدم تیراندازی به زوار حرم آمده است که حجاج با مأموران امنیتی درگیر شدند و تعدادی از حجاج زیردست و پا ماندند و له شدند[۲]. این واقعه را می‌توان اولین اقدام سیاسی آشکار عربستان سعودی برای مصادره‌ی حرم‌های شریف مکه و مدینه در راستای سوءاستفاده سیاسی از حج دانست. بعدازاین موضوع بود که عربستان سعودی با استفاده از امکاناتی که مدیریت حج به او می‌داد، سعی داشت تا اهداف سیاسی خود را محقق سازد. مسئولین برگزاری حج عربستان در مواردی از پذیرفتن منتقدان سیاسی خود در مراسم حج خودداری کرده‌است. مسلمانانی که دیدگاه‌های متفاوتی با عربستان سعودی دارند همچون راشد الغوشی رهبر مخالفان تونس[۳] و طارق السویدان خطیب کویتی ازجمله معروف‌ترین قربانیان این سیاست ریاض محسوب می‌شوند. السویدان که از جبهه اخوان المسلمین حمایت کرده است هدف بدگویی‌های رهبران سعودی قرار گرفت و پس از انتقاد از کودتای نظامی در مصر، در سال ۲۰۱۳م، عربستان از ورود السویدان [۴]به کشور و به جا آوردن مراسم حج عمره جلوگیری کرد. ممانعت از سفر برخی از حجاج کشورهایی که به‌نوعی منتقد سیاست‌های این کشورند و یا عربستان با آن‌ها مستقیماً در حال جنگ است به بهانه‌های واهی از دیگر مصادیق ادامه‌ی سوءاستفاده سیاسی از حج توسط عربستان است که در ادامه به بررسی آن‌ها بیشتر خواهیم پرداخت. ۲-مصادیق سوءاستفاده سیاسی از حج توسط آل سعود آل سعود که قدرت را در عربستان در اختیار دارد، خود را خادم حرمین شریفین (مدینه منوره و مکه مکرمه) می‌داند و در شعارهای خود عنوان می‌کند که هرگز مراسم حج را باسیاست نیالوده است[۵] اما با این حال، آل سعود هیچ‌گاه نتوانسته است به این امتیاز مذهبی نگاهی سیاسی و ابزاری نداشته باشد. آل سعود در عمل ثابت کرد که هرگاه با کشوری دچار اختلاف و تنش شود، فرصت دینی و شرعی حج را از شهروندان آن کشور می‌گیرد. اگرچه طبق شریعت اسلامی همه مسلمانانی که توانایی مالی و فیزیکی دارند می‌بایست یک‌مرتبه در زندگی خود مراسم حج (واجب) را به جا آورند، اما استفاده رهبران سعودی از مراسم حج به عنوان ابزاری سیاسی تا اندازه‌ای بر همگان مشخص است و ما در این قسمت به بررسی مصادیق این اقدام از سوی عربستان سعودی می‌پردازیم. ۲-۱- سهمیه‌بندی‌های خاص برای فتنه‌انگیزی در کشورهای ناهم‌سو: شاید بتوان یکی از مهم‌ترین جنبه‌های سوءاستفاده سیاسی از حج توسط عربستان سعودی را ارائه‌ی دعوت‌نامه‌ها و روادید به مخالفان حکومت‌های ناهم‌سو با خود دانست. عربستان از این راه به خوبی برای فتنه‌انگیزی در این راه استفاده می‌کند. به عنوان نمونه می‌توان به سال‌های ۲۰۱۱م و ۲۰۱۳ م اشاره کرد که عربستان برای تضعیف حاکمیت عراق و فتنه‌انگیزی در این کشور، بدون هماهنگی با اداره حج و عمره عراق و در یک اقدام کاملاً سیاسی، دو هزار سهمیه حج به‌طور اختصاصی برای ایاد علاوی نخست‌وزیر اسبق عراق در نظر گرفت،‌ فردی که به دنباله‌روی کامل از سیاست‌های آل سعود مشهور است و یا در یک اقدام مداخله‌جویانه، ۲۰ هزار سهمیه حج در اختیار شیوخ عشایر عراق باهدف همراه کردن آن‌ها باسیاست‌های خود قرار داده بود[۶]. حضور تروریست‌های سوری و اعضای گروهک منافقین در مراسم حج و در مراسم ملی عربستان سعودی به عنوان یکی از برنامه‌های ثابت آل سعود برای فتنه انگیزی در سوریه و ایران به‌حساب می‌آید. ۲-۲-ضیوف خادم الحرمین الشریفین: حکومت سعودی در راستای بهره‌برداری سیاسی از حج و نفوذ در کشورهای مختلف در پوشش حج و عمره، هرساله شخصیت‌های مختلف فرهنگی، مذهبی، دانشگاهی و رسانه‌‌ای را از کشورهای خاص باهدف تأثیرگذاری بر آن‌ها و تبلیغ سیاست‌های خود در قالب برنامه هدفمند ملک سلمان موسوم به برنامه ضیوف خادم‌الحرمین به صورت رایگان دعوت کرده و در بهترین هتل‌های مدینه منوره و مکه مکرمه اسکان می‌دهد. در سال گذشته یکی از مهم‌ترین برنامه‌هایی که برای شخصیت‌های اسلامی گذاشته‌شده بود ارائه‌ی تبلیغ سیاست‌ها و طرح‌های محمد بن سلمان برای وجهه سازی او بود.این برنامه به‌طور کل تمجید از اقدامات آل سعود ازجمله طرح تبلیغاتی بن سلمان با عنوان «چشم‌انداز پادشاهی ۲۰۳۰» را شامل می شود. ۲-۳- گسترش تفکرات وهابیت و تکفیر: موسم حج یکی دیگر از ابزارهایی است که دولت سعودی و علمای وهابیت از آن استفادۀ تبلیغی می‌نمایند، موسمی که در آن صدها حاجی مسلمان از اطراف عالم جمع می‌شوند و مبلغان وهابیت با غنیمت شمردن این گردهمایی مسلمانان از سراسر جهان در ایام حج، نهایت تلاش خود را برای تبلیغ وهابیت به کار می‌گیرند و از این موقعیت به خوبی در نشر افکار خود سوءاستفاده می‌کنند. آنان مبلغین زبان‌دان را بین حجاج می‌فرستند و با بحث علمی و اهدای انواع کتاب و دعوت به مراکز علمی‌شان - اگر از شخصیت‌های علمی باشند- به تبلیغ مذهب خود می‌پردازند. آنان حتّی در بین حجاج شیعه و به ویژه ایرانیان کتاب‌های فارسی بر ضد شیعه را در شمار بسیار بالا به صورت رایگان توزیع می‌کنند، کتاب‌های که اهداف آنان را بسیار مرموزانه دنبال می‌کند و از این جهت درصدد تثبیت عقاید خود و تخریب عقاید شیعه و مذاهب دیگر اسلامی است. کتاب «دشمنت را بشناس« با محوریت تکفیر شیعیان و معرفی کردن آنان به عنوان دشمن اصلی اسلام و فراموش کردن صهیونیست و مسئله فلسطین توسط یک نویسنده وهابی به نام «یعقوب بد القطامی» نوشته‌شده و در ۵ میلیون نسخه به چاپ رسیده است. این کتاب شامل‌ چکیده‌ای از سخنان «ابن‌تیمیه« از سران وهابیت در تکفیر شیعه و شاخه‌های مختلف آن آمده است که شامل کافر شمردن شیعیان و حلال بودن جان، ناموس و اموالشان است. همچنین در این کتاب آمده است که بر مسلمانان واجب است تا پیش از جهاد علیه یهودیان و مسیحیان علیه شیعیان جهاد کرده و آنان را به قتل برسانند. عربستان سعی دارد با استفاده از این روش تبلیغی مذهب وهابیت و پدیده‌ی شوم تکفیر را در جهان اسلام گسترش دهد. ۲-۴- محروم سازی مسلمانان از مناسک حج : حکومت سعودی طی سال‌های اخیر شهروندان ایرانی، سوری، یمنی و اخیراً نیز شهروندان قطری را با حربه هایی مانند بازی با زمان و قراردادن شروطی که حاکمیت ملی و عزت کشورهای اسلامی را خدشه دار می کند از انجام فریضه حج محروم کرده است. برای مثال؛ پس‌ازاینکه حکومت سعودی اواخر سال ۲۰۱۵ م روابط خود با جمهوری اسلامی ایران را قطع کرد، شهروندان ایرانی نیز سال ۲۰۱۶ به بهانه قطع رابطه عربستان با ایران از انجام فریضه حج محروم شدند. شورای وزیران سعودی ادعا می‌کند که «رهبران، حکومت و ملت عربستان از ضیوف الرحمن شامل حجاج، عمره‌گزاران و زائران از تمام ملیت‌ها استقبال کرده و به خدمت‌رسانی به آن‌ها افتخار می‌کنند و مانع ورود هیچ مسلمانی به سرزمین وحی نمی‌شوند»[۷] این در حالی است که پادشاهی سعودی با دادن روادید حج به شهروندان ایرانی در داخل ایران و یا گذاشتن شروطی مانند استفاده نکردن قطر از هواپیمای ملی این کشور برای حجاج قطری، عملا از سفر حجاج بیت الله الرحرام جلوگیری کرده است[۸] و از طریق شروط خود تلاش می‌کند مانع حج ایرانی‌ها، قطری‌ها، یمنی‌ها، سوری‌ها و… به دلایل سیاسی شود و مناسک دینی و فرایض بزرگ را گروگان جاه‌طلبی و تعصبات خود قرار می‌دهد. عربستان در این راستا تلاش دارد از ظرفیت حج برای تحت فشار قرار دادن دولت‌های ناهم‌سو با خود استفاده کند. نتیجه‌گیری لیست کشورهایی که از انجام فریضه حج ممنوع شدند، در سال جاری بیشتر شد. برخی از این کشورها به بهانه جلوگیری از «ورود تروریست‌ها» به عربستان یا جلوگیری از «اقدامات شیطانی« از انجام فریضه واجب الهی منع شدند و برخی دیگر نیز به بهانه عدم توافق درزمینه ی مقدمات حج از انجام آن منع شده‌اند. عربستان جلوی انجام فریضه حج از سوی شهروندان یمن و سوریه را گرفته است. شاید یمنی‌ها به‌این‌علت که در معرض جنگی به رهبری عربستان هستند، از انجام حج منع شدند و سوری‌ها به‌این‌علت که دچار فتنه‌هایی هستند که عربستان تأمین مالی و تسلیحاتی و ایدئولوژیک آن‌ها را بر عهده دارد. از انجام این فریضه منع شدند و ایرانی‌ها نیز بعدازآنکه صدها تن از حجاج خود را در فاجعه منا در سال۹۴ه.ش از دست دادند و بعد از کارشکنی- عربستان در ارائه‌ی روادید به حجاج ایرانی حج ۹۵ه.ش را از دست دادند و امسال با محدودیت‌های بسیاری به حج اعزام شدند. حجاج قطری که با بهانه‌های واهی از سفر به حج امسال محروم شده‌اند تنها مصداقی کوچک از سوءاستفاده سیاسی از حج توسط عربستان سعودی هستند مصداق‌های از این دست نشان از سوءاستفاده سیاسی از حج از سوی عربستان دارد. منابع: [۱] محمد گلی، « تحلیل محتوای واکنش‌های امامین انقلاب اسلامی در مورد کشتار حجاج ۶۶ و فاجعه منا»، اندیشکده ی راهبردی تبیین، منتشر شده در تاریخ ۱۲مهر ۱۳۹۵ قابل بازیابی در پیوند زیر: http://tabyincenter.ir/۱۲۷۶۷/ [۲] «مروری بر کشتار حجاج ایرانی در سال ۱۳۶۶»، خبرگزاری تسنیم، منتشر شده در تاریخ۹/۷/۱۳۹۳ قابل بازیابی در پیوند زیر: www.tasnimnews.com/fa/news/۱۳۹۳/۰۷/۰۹/۵۱۵۴۷۶/ [۳] LORA MOFTAH," Iran-Saudi Tensions: Mecca Pilgrimage Latest Frontier In Yemen Clash After Iran Suspends Umrah Trips", International Business Times, In http://www.ibtimes.com/iran-saudi-tensions-mecca-pilgrimage-latest-frontier-yemen-clash-after-iran-suspends-۱۸۸۰۴۹۸ [۴] لورا مفتاح، استفاده سیاسی عربستان از مراسم حج، دیپلماسی ایرانی، ۲۶ منتشر شده در فروردین ۱۳۹۴ قابل بازیابی در پیوند زیر، http://www.irdiplomacy.ir/fa/page/۱۹۴۶۵۰۹/ [۵] " Saudi's not mixing hajj with politics - King Salman", punch, September ۱۳, ۲۰۱۶,in http://punchng.com/saudis-not-mixing-hajj-politics-king-salman/ [۶] رضا مهری، بازی سعودی با کارت حج و محرومیت ۳ کشور،خبرگزاری تسنیم، ۲۱ شهریور ۱۳۹۵ قابل بازیابی در پیوند زیر، https://www.tasnimnews.com/fa/news/۱۳۹۵/۰۶/۲۱/۱۱۸۰۹۶۰/ [۷]" Saudi Arabia accuses Iran of playing politics with hajj",Alaraby, ۱۳ September, ۲۰۱۶, https://www.alaraby.co.uk/english/news/۲۰۱۶/۹/۱۳/saudi-arabia-accuses-iran-of-playing-politics-with-hajj [۸] "Qatar accuses Saudi Arabia of politicising Hajj", aljazeera ,۲۹ JULY ۲۰۱۷,in http://www.aljazeera.com/news/۲۰۱۷/۰۷/qatar-accuses-saudi-arabia-politicising-hajj-۱۷۰۷۲۹۱۱۳۲۵۲۵۸۴.html