طالبان جا پای ترکیه!

اگرچه اختلافات آبی ایران و افغانستان به حدود ۱۵۰ سال قبل باز می گردد اما تجربه ۲۵ سال اخیر و رفتار غیرقانونی این کشور در انسداد رودخانه مرزی هیرمند که حقابه عظیم هامون در سیستان و بلوچستان را تحت الشعاع خود قرار داد و بخش هایی از این استان را غیرقابل سکونت کرد و به تازگی احداث سد بر بستر رودخانه هریرود که حقابه آن در پایین دست به خراسان رضوی سرازیر می شود، نشان می دهد این کشور جا پای سیاست های تمامیت خواهانه ترکیه بر رودخانه های بالادست را در پی گرفته است.

سد کمالخان بزرگ تر می شود!

در این زمینه باید به خبر روز گذشته خبرگزاری فارس اشاره کرد که افغانستان بنا دارد، سد روی رودخانه هیرمند با نام کمالخان را تعریض کند. فارس نوشت: وزارت آب و انرژی افغانستان خبر داده که قرار است، کانال پایینی سد کمالخان به طول ۳۰ متر تعریض شود تا آب با سرعت بیشتر از مسیر اصلی خود به سمت گود زره منحرف شود.

صنعت آب ایران: سد پاشدان، به مشهد آسیب می رساند

همچنین در ماه های قبل و در پی رسانه ای شدن اقدامات طالبان در ایجاد محدودیت بر دیگر رودخانه مرزی هریرود در همسایگی خراسان رضوی، عیسی بزرگ زاده،  سخنگوی صنعت آب کشور ۱۰ دی ماه، (۲ روز قبل) ساخت و آبگیری سد پاشدان در حوضه مرزی و مشترک هریرود را باعث کاهش جریان طبیعی رودخانه مرزی هریرود و بروز خسارت‌های اجتماعی و زیست محیطی در مناطق پایین دست به ویژه ایراد آسیب جدی در تامین آب شرب شهر مقدس مشهد دانست. او گفت: ساکنان حوضه آبریز هریرود در هر دو کشور ایران و افغانستان طی سالیان سال، از جریان طبیعی این رودخانه فرامرزی بهره‌مند شده‌اند و حقوق عرفی و تاریخی برای هر دو طرف ایجاد شده است. اثرات این اقدام یک جانبه طرف افغانی نه تنها تامین آب شرب و بهداشت چند میلیون نفر را متأثر می‌کند، بلکه به آسیب گسترده به محیط‌زیست پایین‌دست نیز منجر می‌شود.

کپی برداری از ترکیه؟

حال این فرضیه وجود دارد که آیا طالبان در بخش سیاست های آبی، در تلاش است با نقض قوانین بین المللی در بخش حقابه ها، راهی همچون ترکیه را در پیش بگیرد و مسیر رودخانه های مشترک در پایین دست را با احداث سدهای متعدد با محدودیت مواجه کند؟

در این باره بد نیست بر اقدامات و ایده های آبی ترکیه اجمالا نظری بیفکنیم. ایده (پروژه جنوب شرقی آناتولی) GAP  برای اولین بار در دهه ۱۹۳۰ مطرح شد، این طرح در طول زمان، چندین بار تغییر کرد اما با این حال، هدف اصلی آن ایجاد یک منطقه توسعه یافته بزرگ در نزدیکی مرزهای عراق و سوریه است. طرح پروژه جنوب شرقی آناتولی شامل ساخت ۲۲ سد در اندازه های مختلف و ۱۹ نیروگاه برقی آبی بوده است که نهایتاً هزاران کیلومتر کانال آب به آن اضافه می شود. مقیاس بزرگ و عظیم این پروژه و پیامدهای آن در سد آتاتورک روی رود فرات و ایجاد دریاچه مصنوعی پشت آن سد، با مساحت ۸۱۷ کیلومتر مربع و ظرفیت ذخیره سازی بسیار زیاد آب و توان تولید بیش از ۴۰۰ مگاوات برق، موید این مهم است. ترکیه  با احداث سدها، تولیدات کشاورزی در منطقه را تا پنج برابر افزایش داده است؛ البته که نتیجه این اقدامات تمامیت خواهانه، خشکی تالاب‌های پایین دست و افزایش ریزگردها را دامن زده است. همچنین با بحران کم آبی در عراق، ریزگردها وارد استان‌های جنوبی ایران شده و در آینده بیشتر هم خواهد شد و در نهایت با کاهش آب در دو رود دجله و فرات، ضربه بزرگی به تالاب هورالعظیم وارد خواهد آمد.

آب ابزار قدرت

وحید افراسیابان، کارشناس ارشد روابط بین الملل و مطالعات منطقه ای می گوید: اردوغان، رئیس‌جمهوری ترکیه سال ۱۴۰۰ طی سخنانی در مراسم افتتاحیه سد ایلیسو نشان داد به دنبال استفاده ابزاری از آب برای کسب قدرت در منطقه در مقابل همسایگان است. او تاکید کرد که احداث سد ایلیسو، بهترین پاسخ به دشمنان داخلی و خارجی ترکیه است.

راهکار چیست؟

در عین حال آن چه امروز در مرزهای شرقی ایران توسط همسایه افغانستانی در حال انجام است، نمونه ای از کپی برداری های ترکی را به ذهن متبادر می سازد. خیلی روشن است که در برابر این گونه رفتارها، دیپلماسی قدرتمندانه از موضع قدرت، حرف اول را می زند. حال این که این دیپلماسی به چه کیفیت و با چه گفتمانی اعم از نرم یا سخت باشد، تصمیم آن توسط سیاست گذاران اتخاذ می شود. اما به نظر، راه های رفته در تمامی این سال ها به میزان مورد انتظار رضایت بخش نبوده است. در این میان، عثمان سالاری نماینده حوزه انتخابیه تربت جام، تایباد و باخرز و صالح آباد در مجلس، معتقد است، با دیپلماسی محلی و توسط افراد معتمد و صاحب نفوذ می توان بخش عمده ای از تک روی های آبی طرف افغان را کنترل کرد. او تصریح می کند که این اقدامات، سیاست های کلان کشور افغانستان نیست بلکه تصمیمات محلی است.

​​​​​​​پیشنهاد نماینده شهر مرزی  تایباد؛ دیپلماسی محلی

 بررسی ابعاد اقدامات آبی حکمرانی مستقر در افغانستان، ما را به گفت وگو با دکتر عثمان سالاری، نماینده شهرستان های مرزی با این کشور، حوزه های انتخابیه تربت جام، تایباد و باخرز و صالح آباد در مجلس رهنمون کرد. او می گوید: با توجه به فقدان انسجام کافی در ابعاد تصمیم سازی در این کشور، من تصور نمی کنم، این اقدامات ناشی از سیاست های کلان حاکمان افغانستان باشد بلکه این رفتارها ناشی از تصمیمات مقامات محلی این کشور است. چه بسا حب و بغض های برخی افراد و مسئولان محلی نیز در بروز این اقدامات آبی بی تاثیر نباشد.

سالاری راهکاری را ارائه می دهد: برای حل مسائلی همچون چالش های رود هریرود وهیرمند، باید از سیاست دیپلماسی محلی بهره برد. یعنی از افراد محلی ذی نفوذ و صاحب اثر و نقش در کشور خودمان در جهت پیشبرد مسئله استفاده کنیم که معتقدم این روند، اثرگذاری بیشتری در رفع مشکل خواهد داشت. سالاری با اشاره به تجربه سال ها فعالیتش در شهرهای مرزی همچون تایباد و تربت جام ادامه می دهد: به نظرم آن چه در تمامی این سال ها در این مشکلات، مغفول مانده استفاده از ظرفیت دیپلماسی محلی است چرا که با کمترین هزینه، می توان بیشترین نتیجه را برداشت کرد. این نماینده مجلس می گوید: بالاخره بخشی از افغانستانی های آن طرف مرز، همین جا و بر سفره ایرانی ها بزرگ شده اند و از این جهت با کمک افراد و مقامات محلی و شخصیت های موثر و توانمند، می توان بر آن ها تاثیر گذاشت و طرف مقابل را متقاعد کرد. او تاکید می کند: در این زمینه لازم است، مسئولان سیاست خارجه کشور، یک خانه تکانی ذهنی سیاسی داشته باشند و به دلیل ساختارهای عشیره ای و قبیله ای کشور همسایه، از سایر ظرفیت ها همچون توان محلی به این موضوع ورود و خودشان در پشت صحنه، موضوع را مدیریت نمایند.

خراسان