اخطار قاطع ایران برای حقابه هیرمند

 سید ابراهیم رئیسی که پنجشنبه گذشته با هدف افتتاح و آغاز عملیات اجرایی چند پروژه عمرانی به جنوب سیستان و بلوچستان سفر کرده بود، مقامات افغانستان را مخاطب مواضع هشدار‌آمیز خود قرار داد و تأکید کرد که کابل این اخطار را جدی بگیرد. رئیس جمهور در سخنان اخیر خود یادآور شد حقابه‌ای را که مردم سیستان و بلوچستان از رود هیرمند دارند، در چهارچوب معاهدات آمده است و مشمول مرور زمان نمی‌شود. رئیسی همچنین به برخی ادعاهای منتشره مبنی بر اینکه سد احداث شده روی هیرمند آب چندانی ندارد یا بخشی از آن رسوبات است، اشاره و تصریح کرد: «باید هر چه سریع‌تر این اجازه به کارشناسان ما داده شود تا این مسأله را بررسی کنند، اگر کارشناسان ما این مطلب را تأیید کردند، بسیار خوب اشکال ندارد، در نبودن آب ما بحثی نداریم، اما اگر آب وجود دارد، این حق مردم سیستان و بلوچستان باید داده شود و ما به هیچ عنوان اجازه نمی‌دهیم حق مردم ضایع شود.»

رئیس جمهور با تأکید بر این نکته که در عمل به مواضع کشور در این باره جدی است، گفت: «مخاطبان، این سخنان بنده را بسیار جدی بگیرند و بعداً گله نکنند که به ما گفته نشد یا تصور می‌کردیم می‌شود با گفتار سیاسی و گذشت ایام از این مسأله گذر کرد، خیر، گذشت ایام این مسأله را حل نمی‌کند. از حاکمان افغانستان می‌خواهم سریعاً اقدام کنند که مردم سیستان و بلوچستان به حق‌شان برسند.»

سخنان صریح رئیس جمهور خطاب به مقامات افغانستان مبنی بر پرداخت حقابه ایران از رود هیرمند متناظر به تعهداتی مطرح شده که افغانستان در چهارچوب معاهده دلتای سال ۱۳۵۱ در قبال جمهوری اسلامی دارد و بر مبنای آن موظف است سالانه ۸۲۰ میلیون مترمکعب آب از رود هیرمند را به سمت تالاب هامون در شهرستان زابل سرازیر کند.

اقدامات انحرافی

با وجود پیگیری چندین ساله مقام‌های کشور و تأکید به افغانستان برای اجرای تعهدات خود، مسئولان این کشور در سال‌های اخیر به صورت پیوسته از اجرای تعهدات خود و ارائه حقابه ایران خودداری کرده است. فراتر از آن، در سال ۲۰۲۱ نیز با افتتاح بند انحرافی کمال خان با ظرفیت ذخیره‌سازی ۵۲ میلیون مترمکعب آب، شرایط را برای ایران دشوارتر کرده‌اند. سد کجکی و سد سوختوک دو سد دیگری هستند که افغانستانی‌ها روی رود هیرمند و سرشاخه‌های آن احداث کرده‌اند. سد سوختوک روی یکی از شاخه‌های رودخانه هلمند در پنج کیلومتری شهر نیلی در مرکز افغانستان ساخته شده است. این آب قبل از این به سد کجکی و در نهایت به دریاچه هامون می‌ریخت. در مجموع آبگیری در این سد‌ها باعث شده است بخش قابل توجهی از حقابه تالاب هامون امکان ورود به خاک کشور ایران را از دست بدهد.

این در حالی است که بر اساس مستندات ماهواره‌ای و مواضع اخیر مقامات افغانستان، معلوم شده پس از آبگیری سد کمال خان بخش قابل توجهی از آب سد به شوره زاری تحت عنوان گودزره منحرف شده است؛ امری که سبب شده نه تنها خود افغانستان امکان استفاده مطلوب از این آب را به دلیل شوره‌زار بودن منطقه نداشته باشد، بلکه اجازه ورود این آب به ایران نیز داده نشود.

به این ترتیب به گفته حسن کاظمی قمی، نماینده رئیس جمهور ایران در امور افغانستان «سال گذشته بر خلاف تأکید، التزام و اعلام پایبندی از سوی طالبان، میزان آبی که از افغانستان وارد خاک ایران شد، بیشتر از حدود ۲۷ میلیون مترمکعب نبود و این یک فاصله و شکاف عمیق بین عددی است که در معاهده آمده و آن چیزی که انجام شده است.»

بیانیه ادعایی طالبان

اقدامات خلاف تعهد از سوی کابل که با وجود پیگیری جدی جمهوری اسلامی در ماه‌ها و هفته‌های اخیر همچنان ادامه داشته، در حالی است که طالبان به عنوان هیأت حاکمه موقت افغانستان، کمترین التزامی به موعدهای زمانی اعلام شده در مذاکرات مستمر با ایران از خود نشان نداده است. علاوه بر این، پس از هشدار روز پنجشنبه آیت‌الله رئیسی مبنی بر ضرورت پرداخت حقابه قانونی ایران از رود هیرمند، دفتر سخنگوی دولت افغانستان بیانیه‌ای خارج از عرف صادر کرد و به اظهارات رئیس جمهور و سایر مقامات ایرانی واکنش نشان داد. طالبان در این باره ضمن پذیرش تعهدات تاریخی قانونی خود تأکید کرده است به دلیل خشکسالی و کمبود آب عملاً قادر به پرداخت حقابه ایران نیست. این بیانیه با ادعای اینکه معلومات ایرانی‌ها از رود هیرمند کم است، همچنین افزوده است: «اکنون در بند کمال‌خان هیچ آبی وجود ندارد و اگر آب بند کجکی نیز در آن جاری شود، آب به ایران نمی‌رسد.»

 ادعای نبود آب در سد کمال خان درحالی در این بیانیه مطرح شده که به گفته کارشناسان و بنا بر تصاویر ماهواره‌ای معلوم شده به واسطه بارندگی مطلوب در سال‌جاری نسبت به سال‌های قبل، آب کافی در بند کمال خان وجود دارد و علاوه بر این، آب همچنان در حال منحرف شدن به سمت شوره‌زار گودزره است. این در حالی است که ایران بارها پیشنهاد کمک‌های کارشناسی برای تعیین دقیق وضعیت سدها را مطرح کرده که با مخالفت طالبان روبه‌رو شده است.

نقض مواد ۳، ۵ و ۶ معاهده هیرمند

بیانیه ادعایی طالبان بلافاصله از سوی جمهوری اسلامی پاسخ گرفت. وزارت خارجه در بیانیه‌ای با اشاره به اینکه معاهده بین ایران و افغانستان مورخ ۲۲ اسفند۱۳۵۱ به طور صریح و بدون هیچ ابهامی، حقابه طرف ایرانی از رودخانه هیرمند را تعیین کرد، یادآور شده است که تداوم آبگیری بند انحرافی کمال‌خان و انحراف مسیر طبیعی رودخانه هیرمند و بر هم زدن شرایط رودخانه و همچنین عدم همکاری مقامات افغانستان در تعیین محل‌های تحویل حقابه و نصب سامانه‌های فنی مربوط به سنجش میزان آب، نقض صریح مواد ۳، ۵ و ۶ معاهده هیرمند بوده و نمی‌توان با صدور بیانیه‌های سیاسی، توجیهی برای آن یافت. این بیانیه با تأکید بر اینکه افغانستان متعهد به تأمین حقابه ایران از هیرمند است، صدور بیانیه‌های سیاسی بدون اقدام عملی را غیرقابل پذیرش خواند و تأکید کرد: «تا زمانی که به کارشناسان ایرانی اجازه بازدید داده نشود، هرگونه اظهارنظری درباره کاهش آب هیرمند پذیرفته نیست.»

حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه نیز پس از این بیانیه در توئیتی نسبت به بیانیه اخیر طالبان واکنش نشان داد و نوشت: «در ماه‌های اخیر مکرراً از ملامتقی سرپرست وزارت خارجه افغانستان خواستم طبق عهدنامه هیرمند، به تعهدات خودشان عمل کنند و امکان بازدید هیأت‌های فنی و سنجش میزان آب را فراهم کنند، که نکردند.» امیرعبداللهیان که چهارشنبه گذشته به منظور پیگیری همین موضوع به چابهار سفر کرده بود، افزود: «سیستان وبلوچستان از خشکسالی رنج می‌برد. ملاک بود و‌ نبود آب، بازدید فنی و عینی است و‌ نه صدور بیانیه سیاسی.» مجموع این تحولات نشان می‌دهد که تهران در روند پیگیری خواسته‌های حقوقی خود در چهارچوب معاهده 1351 وارد دوره جدیدی از چالش با هیأت حاکمه موقت افغانستان شده است؛ امری که پیگیری همه جانبه، جدی و عملی مقام‌های بلندمرتبه کشور را تا تحقق کامل منافع کشور طلب می‌کند. چه آنکه عدم تعیین تکلیف این موضوع مهم، چشم‌اندازی جز خشک شدن رودخانه هیرمند و به تبع آن خشکی تالاب بین‌المللی هامون و در نتیجه آسیب‌های جبران‌ناپذیر به معیشت جوامع محلی ندارد و در عین حال می‌تواند به تشدید خشکسالی غیر قابل جبران بینجامد.

روزنامه ایران