پیامدهای پنهان جنگ اوکراین

گروه سیاست سایت فردا/ مقاله‌ای از گاردین/ ترجمه از آیسا اسدی: دود سمی، رودخانه‌های آلوده، خاک مسموم، درختانی که به کنده‌های زغالی تبدیل شده‌اند، ذخایر طبیعی که پر از حفره‌هایی از خاکستر و ویران هستند؛ اینها همه تلفات زیست‌محیطی ناشی از جنگ روسیه با اوکراین هستند که در نقشه‌ای جدید به تفصیل آمده است. این خسارات زمانی غیرقابل محاسبه در نظر گرفته می‌شد. به گزارش گاردین، تحقیقات در حال انجام است به این امید که این نخستین درگیری نظامی باشد که در آن حساب کامل جنایات زیست‌محیطی برشمرده شود.

دود سمی، رودخانه‌های آلوده، خاک مسموم، درختانی که به کنده‌های زغالی تبدیل شده‌اند، ذخایر طبیعی که پر از حفره‌هایی از خاکستر و ویران هستند؛ اینها همه تلفات زیست‌محیطی ناشی از جنگ روسیه با اوکراین هستند که در نقشه‌ای جدید به تفصیل آمده است. این خسارات زمانی غیرقابل محاسبه در نظر گرفته می‌شد. به گزارش گاردین، تحقیقات در حال انجام است به این امید که این نخستین درگیری نظامی باشد که در آن حساب کامل جنایات زیست‌محیطی برشمرده شود.

وزارت محیط زیست خط تلفنی را برای شهروندان ایجاد کرده است تا موارد «بوم‌کُشی» (تخریب محیط زیست با اقدامات عامدانه یا سهل‌انگارانه انسان) روس‌ها را گزارش کنند. تا کنون تعداد این گزارش‌ها به 2303 رسیده است و به‌روزرسانی‌های هفتگی، آمارهای جدید را منتشر می‌کند. آخرین نسخه تخمین می‌زند که در سال گذشته:

• اوکراین مجبور به جذب و یا خنثی کردن ضربه 320.104 بمب انفجاری شده است.
• تقریبا یک سوم کشور (174000 کیلومتر مربع) به طور بالقوه خطرناک باقی مانده است.
• زباله‌هایی شامل 230 هزار تن ضایعات فلزی از 3 هزار تانک منهدم شده روسیه و سایر تجهیزات نظامی، در اوکراین بر جای مانده است.
• 160 ذخیره‌گاه طبیعی، 16 تالاب و 2 ذخیره‌گاه زیست‌کره در معرض نابودی قرار دارند.
• تعداد زیادی مین در دریای سیاه وجود دارد که کشتیرانی و جانوران دریایی را تهدید می‌کند.
• 600 گونه جانوری و 880 گونه گیاهی در معرض خطر انقراض قرار دارند.
• یک سوم از زمین‌های زراعی اوکراین کشت نشده است.
• حدود 40 درصد از زمین‌های قابل کشت برای کشاورزی در دسترس نیستند.

آیا هدف تنها حفظ محیط زیست است؟

الکساندر استاونیچوک، معاون اداره کنترل و روش‌شناسی محیط زیست، در کارگاهی که اخیرا در کیف برگزار شد، تخمین زد که مجموع خسارات ناشی از آلودگی زمین، آب و هوا بالغ بر 51.4 میلیارد دلار بوده است.

چنین گزارش‌هایی تاحدی تبلیغاتی موثر در زمان جنگ محسوب می‌شود. در زمان افزایش حساسیت‌های آب و هوایی، دولت اوکراین می‌داند با نشان دادن مشکلات زیست‌محیطی پیش‌آمده می‌تواند دل‌ها را به دست آورد و ذهن‌ها را درگیر کند و به جهان یادآور شود که کشورش یک دموکراسی آگاه به محیط زیست، تولیدکننده غذا و آینده‌نگر است که توسط یک دیکتاتوری سوخت فسیلی‌ آلوده شده است. دیکتاتوری که به همان اندازه که به حاکمیت همسایگانش احترام نمی‌گذارد، به طبیعت نیز احترام نمی‌گذارد.

اهمیت به طبیعت در میان جنگ آدمیان برای نخستین بار

اما پیامدهای گشایش این جبهه جدید زیست محیطی- حقوقی در حال گسترش است. این رویکرد جدید همچنین بخشی از یک نبرد گسترده‌تر و بسیار مدرن است که هدف آن بهره‌برداری از تحقیقات علمی، فناوری اطلاعات، استراتژی‌های ارتباطی و شکایت‌های پیشگامانه است تا به نوعی ارزشی بالاتر از آنچه که اکثر کشورها تاکنون به رسمیت شناخته‌اند، برای طبیعت قائل شود.

این به طور قطع دقیق‌ترین گزارش تخریب محیط زیست در زمان جنگ است که تاکنون انجام شده است. در طول جنگ ویتنام، در مورد استفاده از برگ‌زدای عامل نارنجی اعتراضاتی به وجود آمد. در جنگ خلیج فارس، توجهات زیادی به آتش زدن چاه‌های نفت معطوف شد. اما هیچ گزارشی با دامنه و جاه‌طلبی مشابه با ارزیابی‌هایی که اکنون توسط جامعه مدنی، دانشگاه‌ها و دولت اوکراین در حال انجام است، وجود نداشته است.

افرادی که در این عملیات اطلاعاتی جمعی دخیل هستند معمولا به عنوان رزمنده طبقه‌بندی نمی‌شوند، اما بسیاری از کارهای آنها به شجاعت قابل توجهی نیاز دارد. کاترینا پولیانسکا یک بوم‌شناس جوان است که به سراسر کشور سفر می‌کند، از باقی‌مانده بمب‌ها نمونه‌برداری می‌کند و از آسیب‌های زیست‌محیطی در پارک‌های ملی عکس می‌گیرد. این امر مستلزم سفرهای نزدیک به مناطق جنگی و مناطقی است که هنوز از وجود مهمات منفجر نشده پاکسازی نشده‌اند. خطرات بسیار واقعی هستند. در یکی از سفرها با روباهی برخورد کرد که در اثر مین کشته شده بود. در دیگری او می‌توانسته صدای گلوله باران اطراف را بشنود. اما پولیانسکا احساس می‌کند که این ریسک‌ها ارزشش را دارد.

او گفت: «سال گذشته من شروع به انجام این تحقیق با رایانه و تنها با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای کردم، اما تصمیم گرفتم که باید آن را با چشمان خودم ببینم. جنگ فقط در مورد تاثیرات مستقیم عینی نیست، بلکه تخریب طبیعت و محیط زیست ما نیز مهم است.» او در ابتدا می‌ترسید وارد گودال‌هایی شود که عمق برخی از آنها بیش از 3 متر بود. اما بعد از اینکه 20 بار این کار را انجام داد، به شوخی می‌گوید که یک خبره گودال‌های حاصل از انفجار شده است.

نمونه‌های جمع‌آوری شده به آزمایشگاه‌ها فرستاده می‌شوند و در آنجا از نظر مواد شیمیایی سمی مانند فسفر سفید آزمایش می‌شوند. این فرآیند برای تصمیم‌گیری در مورد چگونگی احیای زمین و توصیه به مردم محلی برای اجتناب از نهرهای بالقوه آلوده ضروری است.

پولیانسکا گفت که برخی از مناطق سوخته و زغال شده بودند، در حالی که برخی دیگر سرشار از حفره‌های ناشی از انفجار و شبیه مناظر سطح ماه بودند. از جمله تکان دهنده‌ترین تخریب‌های زیست محیطی، بمباران دامنه‌های گچی باستانی، اکوسیستمی منحصر به فرد در پارک ملی کوه مقدس بود. وقتی حفره‌ها و گودال‌هایی را در آنجا می‌بینید، می‌دانید که هرگز بهبود نمی‌یابند. دامنه‌های گچی در طول 100 میلیون سال شکل گرفته و سپس در طول یک سال جنگ از بین رفته‌اند.

بدترین آسیب‌ها همیشه قابل مشاهده نیستند. پولیانسکا: «این آلودگی‌ها و تخریب‌ها فقط به دلیل مواد منفجره نیست؛ بلکه سوخت موشک، ترکش، سیم و موارد مشابه دیگر هم هست. همه این قطعات کوچک آلوده، تاثیر زیادی بر طبیعت دارند. شما نمی‌توانید مقیاس این تاثیرات را تصور کنید.»

طرح شکایت در دادگاه بین‌المللی

بیشتر کارهای این بوم‌شناس جوان بر ارزیابی آسیب و خطرات احتمالی برای مردم و طبیعت متمرکز است؛ اما توانبخشی و احیا نیز در فعالیت‌ها و برنامه‌های او حضور دارند. پولیانسکا برای سازمان حقوق محیط زیست کار می‌کند که دانشمندان و وکلا را گرد هم می‌آورد. این سازمان مانند سایر نهادهای جامعه مدنی و دولتی در اوکراین، در حال تشکیل پرونده‌های حقوقی علیه روسیه در دادگاه کیفری بین‌المللی بر اساس ماده هشت قانون رم هستند که جنایات زیست‌محیطی را پوشش می‌دهد. علاوه بر این کنوانسیون ژنو «روش‌ها یا ابزارهای جنگی که به ایجاد صدمات گسترده، شدید و دائمی به محیط‌زیست طبیعی منجر می‌شود یا ممکن است منجر شود» را ممنوع اعلام کرده است.

برخی از محققان حقوقی و متخصصان محیط زیست امیدوارند که اوکراین بتواند با تضمین به رسمیت شناختن «بوم‌کُشی» برای جنایات علیه دنیای طبیعی، قوانین بین‌المللی را یک گام فراتر ببرند. این اصطلاح که توسط وکیل بریتانیایی محیط زیست پولی هیگینز رایج شده است، هنوز در حقوق بین‌الملل تعریف نشده است؛ اما اوکراین یکی از چندین کشور بلوک شوروی سابق است که قوانین بوم‌کُشی را تصویب کرده است. این قوانین در حال حاضر تحت عنوان قانون جنایی در اوکراین اجرا می‌شود. دفتر دادستان کل در حال رسیدگی به 11 پرونده کیفری بر اساس ماده 441 در مورد بوم‌کُشی در اوکراین است. در ماه نوامبر سال گذشته رئیس جمهور اوکراین، ولودیمیر زلنسکی، در نشست سران گروه 20 گفت که به رسمیت شناختن بوم‌کُشی و حفاظت از محیط زیست از جمله 10 پیشنهاد کلیدی در فرمول اوکراین برای دست‌یابی به صلح است.

نقش مثبت کنشگران و نمایندگان محیط زیست

جدا از پیگیری‌های دولتی، گروه‌های حفاظتی بسیج شده‌اند و حوزه فعالیتشان را تغییر داده‌اند تا شواهد را جمع‌آوری کنند. «اکو اکشن» بزرگترین سازمان غیردولتی زیست‌محیطی اوکراین، گزارش‌های بیش از 840 حادثه را گردآوری کرده و با همکاری «صلح سبز» نقشه آسیب‌های زیست محیطی را ترسیم کرده‌اند. آنها با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای، بزرگترین تاثیرات فیزیکی را اندازه‌گیری و برجسته کرده‌اند.

در میان این گزارش‌ها حملات به مراکز صنعتی مانند اودسا، دونتسک و لِویو دیده می‌شود که ابرهای متورم بنزوپیرن، مونوکسید کربن، اکسیدهای نیتروژن و سایر مواد شیمیایی سمی را آزاد کردند. جنگ همچنین باعث آتش‌سوزی‌های گسترده جنگل‌ها شده است، به‌ویژه در استان لوهانسک، جایی که 17000 هکتار از جنگل‌ها سوخته است.

بزرگترین نگرانی حداقل برای انسان‌ها آتش سوزی بزرگترین نیروگاه هسته ای اروپا در زاپوریژیا است که سبب آسیب به خطوط برق شده و اکنون با تهدیدی برای سیستم خنک‌کننده خود از سطح پایین آب در مخزن کاخوفکا که توسط روسیه کنترل می‌شود، مواجه است. هر دو طرف جنگ به سیستم‌های آب آسیب رسانده‌اند، اما روسیه متجاوز اولیه بوده و در هدف قرار دادن تاسیسات صنعتی و مناطق مسکونی پا را بسیار فراتر گذاشته است.

یولیا اووچینیکوا نماینده اوکراینی که در کمیته محیط زیست پارلمانی فعالیت می‌کند، درخواستی را برای به رسمیت شناختن بین‌المللی جنایات زیست‌محیطی روسیه، که منجر به تصویب اسنادی در مورد بوم‌کُشی توسط شورای اروپا شد، آغاز کرده است. او به دنبال حمایت بیشتر قانونگذاران خارج از کشور است.

اووچینیکوا می‌گوید که بیش از 2 میلیون هکتار از جنگل‌ها نابود شده است؛ این موضوع سبب ویرانی اکوسیستم‌ها و گونه‌های بومی کمیاب مانند گل ذرت مرواریدی که فقط در استپ‌های شنی در حومه میکولایف می‌توان یافت یا درخت برهنه‌ای که در منطقه باریک ذخیره‌گاه گورهای سنگی در دونتسک وجود داشت، شده است. او گفت که جنگ باعث شد مردم ارزش طبیعت را به روشی جدید درک کنند. علاوه بر ارائه خدمات اکوسیستمی مانند آب شیرین، هوای پاک و خاک حاصلخیز، اووچینیکوا گفت که این کشور از مزایای امنیتی مکان‌هایی مانند پولیسیا (بزرگترین پناهگاه طبیعت وحشی اروپا) که یک مانع طبیعی حفاظتی است قدردانی بیشتری دارد. صدها هزار کیلومتر مربع از جنگل‌ها، باتلاق‌ها، دشت‌های سیلابی، دریاچه‌ها و مراتع مرطوب، مانعی در مقابل دشمن بودند. اوکراین هم خود در این تخریب بی‌تاثیر نبوده است؛ به طور مشابه، هنگامی که نیروهای روسی در اوایل جنگ به کیف حمله کردند، انفجار سدی بر روی رودخانه ایرپین، مانعی باتلاقی در برابر پیشروی آنها ایجاد کرد.

تاثیرات غیرمستقیم جنگ اوکراین بر محیط زیست

تاثیرات غیر مستقیم زیادی در این درگیری یکساله وجود دارد. در هر دو کشور، لابی‌گران صنعت و کشاورزی از بحران پیش‌آمده استفاده می‌کنند تا حمایت‌ها از محیط زیست را ضعیف‌تر کنند و به زمین‌های بیشتری برای توسعه و سوداگری خود، دست یابند. ساخت موشک‌ها و سایر سلاح‌ها باعث آلودگی و انتشار دی اکسید کربن می‌شود و همچنین انفجارها و آتشی که باعث شعله ور شدن آن‌ها می‌شود نیز بر آلودگی محیط زیست می‌افزاید. این جنگ تاکنون مسئول تولید و انتشار 33 میلیون تن دی ‌اکسید کربن بوده است؛ بازسازی‌های پس از جنگ نیز 48.7 میلیون تن دیگر تولید خواهد کرد.

جنگ فعلی ایده مرسومی که بیان می‌کند «طبیعت از بدبختی بشریت سود می‌برد» را رد می‌کند. این ایده ممکن است در مورد گذشته و مناطق ممنوعه منزوی صادق باشد؛ به عنوان مثال طبیعت در منطقه غیرنظامی بین کره شمالی و جنوبی که به شدت مین‌گذاری شده، رشد کرده است و یا تا پیش از زمان شروع جنگ اوکراین منطقه آلوده اطراف محل فاجعه هسته‌ای چورنوبیل احیا شده بود. اما در یک درگیری شدید چنین نقطه مثبتی وجود ندارد. حتی احیای پناهگاه سابق چرنوبیل نیز تخریب و  از بین رفته است. سربازان روسی خندق‌هایی را در این منطقه حفر کردند و این نگرانی را ایجاد کردند که ممکن است خاک آلوده به مواد رادیواکتیو را به سطح زمین بیاورند.

بیشتر سواستفاده‌ها از طبیعت در رسانه‌ها گزارش نمی‌شوند. اولنا ماسلیوکیفسکا می‌گوید: «طبیعت رنج می‌برد. محیط زیست قربانی خاموش جنگ است.» او به ‌عنوان عضوی از یک گروه کاری برای محاسبه غرامت‌ها، تلاش می‌کند تا به این موضوع رسیدگی کند و معتقد است که به عنوان بخشی از هرگونه توافق صلح، باید از نفت روسیه یا الیگارش‌های روسی مالیات احیا وضع شود.

جنگ همچنان در جریان است

با این حال هنوز جنگ، سوزاندن و آلودگی همچنان ادامه دارد؛ همانطور که تلاش برای اندازه‌گیری وحشت و آسیب‌ها نیز ادامه دارد. محقق پولیانسکا قصد دارد در بهار و پس از آب شدن برف‌های زمستانی به جاده بازگردد. هنگامی که جنگ سرانجام به پایان رسید، او امیدوار است که بازسازی بتواند به بهبود اوضاع و تجدید حیات سبز کمک کند: «امیدوارم بتوانیم کارها را به شیوه‌ای زیست محیطی‌تر انجام دهیم. ما به فناوری سبز بیشتری در مراکز صنعتی نیاز داریم و شاید سدهایی وجود دارد که نباید بازسازی کنیم. ما نیاز به مطالعه عمیق علمی داریم.»

سایر مبارزان نیز به آینده نگاهی امیدوارنه دارند. دنیس تسوتسایف از صلح سبز معتقد است که اوکراین به مکانیسم‌ها و منابعی برای احیای طبیعت نیاز دارد: «این بخش مهمی از بهبود سلامت افرادی است که از جنگ رنج می‌برند و می‌خواهند به زندگی عادی باز ‌گردند.»