آیا احیای برجام بدون روسیه ممکن است؟

در پاسخ به این پرسش نخست باید به ابعاد حقوقی قضیه پرداخت. در ضمیمه 4 برجام که به شرح آیین کار کمیسیون مشترک برجام اختصاص یافته، تصریح شده است که «به‌جز موارد مستثنا‌شده در این ضمیمه، تصمیمات کمیسیون مشترک با اجماع گرفته می‌شود» (بند 4.1) و هر عضو یک رأی دارد (بند 4.2). به دو دلیل زیر بعید است که الزام به تصمیم‌گیری با اجماع را بتوان شامل تصمیم‌گیری لازم برای احیای برجام نیز دانست:

کوروش احمدی: مذاکرات احیای برجام در پی اعلام پیش‌شرط روسیه به حالت تعلیق درآمده است. اگر این تعلیق ادامه یابد و سرنوشت آن به تعیین تکلیف جنگ اوکراین و نزاع روسیه و غرب گره بخورد، معلوم نیست احیای برجام و رفع تحریم‌ها علیه ایران در چه زمانی ممکن شود. بنابراین سؤالی که برای مردم و مسئولان ایران و نیز برای همه اعضای برجام مطرح است، این است که آیا احیای برجام بدون روسیه ممکن است یا خیر.

در پاسخ به این پرسش نخست باید به ابعاد حقوقی قضیه پرداخت. در ضمیمه 4 برجام که به شرح آیین کار کمیسیون مشترک برجام اختصاص یافته، تصریح شده  است که «به‌جز موارد مستثنا‌شده در این ضمیمه، تصمیمات کمیسیون مشترک با اجماع گرفته می‌شود» (بند 4.1) و هر عضو یک رأی دارد (بند 4.2). به دو دلیل زیر بعید است که الزام به تصمیم‌گیری با اجماع را بتوان شامل تصمیم‌گیری لازم برای احیای برجام نیز دانست:

نخست اینکه در بخش 2 ضمیمه 4 برجام تحت عنوان «کارکردها»، همه مواردی که تصمیم‌گیری درباره آنها باید با اجماع باشد، احصا و مشخص شده است. این موارد شامل شش مورد بررسی و تصویب درخواست‌های ایران در حوزه تحقیق و توسعه هسته‌ای صلح‌آمیز مانند تصویب طرح نهایی رآکتور مدرن آب سنگین و بررسی و انتقال اقلام هسته‌ای به ایران یا فعالیت‌های هسته‌ای در ایران و... است. مطابق مفاد این بخش، بررسی و تصمیم در مورد ادعای هر یک از اعضا درباره عدم انجام تعهدات توسط عضو دیگر، دعوت از ناظرین برای شرکت در جلسات کمیسیون و تصمیم در مورد پیشنهادات ایران برای خرید اقلام هسته‌ای (بند 6.4.4 همین ضمیمه) نیز باید با اجماع انجام شود. مطابق بند 4 ضمیمه اول نیز یکی از زیرمجموعه‌های کمیسیون برجام یعنی اعضای گروه کاری بازطراحی و بازسازی رآکتور عراق می‌تواند با اجماع اعضای جدیدی را بپذیرد. به‌علاوه، در سایر بخش‌های سند برجام نیز هر جا نیاز به اتخاذ تصمیم بوده، بر اینکه تصمیم آیا باید با اجماع اتخاذ شود یا به نحو دیگر، تصریح شده است. مثلا در بند 78 ضمیمه یک سند در مورد اختلاف بین ایران و آژانس درباره راستی‌آزمایی فعالیت‌های هسته ایران و در بند 4.4 در مورد مفاد بخش Q ضمیمه یک برجام (در مورد دسترسی آژانس به اماکن در ایران) تصریح شده که رأی پنج عضو از هشت عضو کمیسیون برجام برای تصمیم‌گیری کافی خواهد بود. به این ترتیب، در ارتباط با تصمیم‌گیری‌ها توسط کمیسیون نوع تصمیمات مورد به مورد و نحوه تصمیم‌گیری با یا بدون اجماع ذکر شده است. دوم اینکه جای تردید جدی وجود دارد که بازگشت به برجام اصولا نیاز به تصویب مجدد توسط کمیسیون مشترک برجام داشته باشد. این سند قبلا مورد تأیید هر هشت کشور عضو برجام قرار گرفته و از تصویب شورای امنیت سازمان ملل نیز گذشته است. هدف مذاکراتی که در 11 ماه گذشته در جریان بوده، احیای برجام است و قرار نیست سند جدیدی با محتوایی متفاوت تنظیم و مورد توافق قرار گیرد. مطابق گزارش‌های خبری، قرار بر این است که احیای برجام در بیانیه‌ای اعلام و طی سه ضمیمه این بیانیه، نحوه بازگشت ایران و آمریکا به تعهدات برجامی‌شان و نحوه اجرا مشخص شود. به عبارت دیگر، برجام دست‌نخورده باقی خواهد ماند. همین موضع را دولت آمریکا در برابر عناصر تندرو کنگره که با استناد به قانون INARA خواستار بررسی «توافق جدید» با ایران در کنگره هستند، دارد و تصریح می‌کند که برجام قبلا در کنگره بررسی شده و نیازی به بررسی مجدد آن نیست.

البته روسیه مسئولیت‌های خاصی نیز ذیل سند برجام دارد. مطابق بند 7 ضمیمه یک برجام، ایران باید اورانیوم غنی‌شده مازاد بر سقف مجاز در برجام را در ازای دریافت اورانیوم طبیعی به خارج صادر یا رقیق کند. در دوره قبل، روسیه اورانیوم مازاد را از ایران دریافت و در ازای آن کیک زرد تحویل داد. همچنین مطابق بند 46.1 ضمیمه یک برجام مقرر شده که روسیه در تبدیل دو آبشار سانتریفیوژ در سایت فردو برای تولید ایزوتوپ‌های پایدار با ایران همکاری کند. در هر دو مورد تصریح شده که کار بر اساس توافق بین ایران و روسیه انجام خواهد شد. طبیعی است که اگر در شرایط جدید روسیه حاضر به همکاری نباشد، امکان اینکه با کمک سایر اعضای برجام ترتیبات متفاوتی اندیشیده شود، وجود خواهد داشت.

به‌علاوه، باید در نظر داشت که برجام یک برنامه عمل داوطلبانه است و اعضای آن ذیل یک الزام حقوقی ناشی از یک معاهده قرار ندارند و به همین دلیل نیز برجام یک سند امضاشده نیست و بیانیه احتمالی جدید نیز نیاز به امضا نخواهد داشت. در چنین شرایطی طبعا همه طرف‌ها عمدتا باید بر اساس ترجیحات سیاسی خارجی و منافع ملی و امنیت ملی خود در شرایط جدید بین‌المللی و ارزیابی نوع واکنش طرف یا طرف‌های مقابل تصمیم بگیرند. بنابراین، به نظر می‌رسد ایران با یک تصمیم عمدتا سیاسی بسیار دشوار مواجه است. سؤال این است که در شرایطی که احیای برجام در شرایط جدید ناشی از بحران اوکراین به سود روسیه نیست، آیا ایران با توجه به روابط همه‌جانبه با روسیه حاضر است منافع روسیه را نادیده گرفته و نسبت به احیای برجام اقدام کند یا خیر./ منبع:شرق