جهانگیری بر کرسی روحانی می‌نشیند؟

رویداد 24/ اسحاق جهانگیری معاون اول حسن روحانی در انتخابات ریاست جمهوری ۱۴۰۰ ثبت نام کرد. در صورت تایید صلاحیت جهانگیری، او وارد رقابتی می‌شود که در جهان و پیش از او بار‌ها تجربه شده است. این نخستین بار نیست که یک معاون اول رییس جمهور برای نشستن بر کرسی رئیس خود اقدام می‌کند و این تجربه بار‌ها موفقیت آمیز بوده است.

اسحاق جهانگیری معاون اول حسن روحانی در هشت سال گذشته اکنون داوطلب شرکت در انتخابات ۱۴۰۰  شده است و حمایت اصلاح طلبان را پشت سر خود دارد. منتقدان او را نماد ناکامی دولت های یازدهم و دوازدهم می‌دانند و بر این باورند که اسحاق جهانگیری شانس زیادی برای موفقیت در این انتخابات ندارد. در مقابل این تحلیل هم مطرح می‌شود که جهانگیری می‌تواند در جریان تبلیغات انتخابات ریاست جمهوری پاسخ بسیاری از ابهامات و سوالات پیرامون عملکرد خود را بدهد و از این جهت، همچنان برای پیروزی در این انتخابات شانس بالایی دارد.

بر اساس قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، معاون اول رئیس‌جمهور ایران دومین مقام عالی‌رتبه در هیئت دولت است. او وظیفه اداره هیئت وزیران در غیاب رئیس جمهور و مسئولیت هماهنگی سایر معاونان رئیس جمهور را بر عهده دارد. همچنین در صورت «فوت، عزل، استعفا، غیبت یا بیماری بیش از دو ماه رئیس جمهور یا در موردی که مدت ریاست جمهوری پایان یافته و رئیس جمهور بر اثر موانعی هنوز انتخاب نشده یا امور دیگری از این قبیل» مسئولیت‌ها و اختیارات او برعهده معاون اول قرار می‌گیرد و معاون اول باید ظرف مدت کمتر از ۵۰ روز انتخابات ریاست جمهوری را برگزار کند.

تا پیش از متمم قانون اساسی در سال ۱۳۶۸، چنین پستی در قوه مجریه ایران وجود نداشت. با تصویب اصلاح قانون اساسی، این پست اما جانشین نخست وزیری شد. حسن حبیبی اولین معاون اول جمهوری اسلامی در دولت هاشمی رفسنجانی شد.

درباره جایگاه و میزان تاثیرگذاری معاون اول رئیس جمهوری در ساختار سیاسی ایران دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد.

صادق زیباکلام، استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران سال‌ها پیش درباره نقش این جایگاه در عرصه سیاسی ایران گفته بود: میزان تاثیر گذاری معاون اول رئیس جمهوری ایران به نوعی کارکرد نخست وزیر را دارد، بستگی به روحیه شخص رئیس جمهوری دارد که تا چه حد به معاون خود برای اداره امور اختیار دهد. اما این جایگاه تاکنون عمدتا تشریفاتی بوده است.

اما برخی فعالان سیاسی آشنا به ساختار نهاد ریاست جمهوری ایران می‌گویند معاون اول رئیس جمهوری در ایران هدایت نهاد ریاست جمهوری، ابلاغ قوانین و بخشنامه‌ها و اداره امور اداری و داخلی هیات دولت را بر عهده دارد.

در مورد جهانگیری به نظر می‌رسد حدود اختیارات دست کم در دوره دوم ریاست جمهوری حسن روحانی بسیار محدود بوده است. او یک بار دوسال پیش گفته بود اجازه برکنار منشی خود را هم ندارد.

او در توضیح این اظهار نظر خود در یک گفتگوی کلاب هاوسی که اخیرا برگزار شده گفت: در دوره دوم تغییر هیچ وزیری نقشی ندارم. همه تغییرات در دفتر رئیس جمهوری انجام می‌شود و بعد از صدور حکم در جریان انتخاب وزیر قرار می‌گیرم.

اشاره جهانگیری به انتصاب وزیر صنعت، معدن و تجارت است. سعید لیلاز در توضیح این انتصاب در سال ۹۷ گفته: علی رغم این که بحث‌های بسیاری بود که چه کسی وزیر صنعت بشود و مشورت‌های بسیاری در جریان بود به یکباره و بدون این که کوچک‌ترین اطلاعی به آقای جهانگیری داده شود، وی از رادیو شنید آقای رحمانی برای وزارت صنعت انتخاب شده است.

او گفته بود: این اتفاق برخلاف تمام پروتکل‌هایی بود که میان رییس جمهور و معاون اول وجود داشت. در ضمن وزارت صنعت حوزه تخصصی آقای جهانگیری است.

تجربه موفقیت آمیز معاونین اولی که رئیس جمهور شدند

اختیارات معاون اول در ایران بسته به نظر رییس جمهور قابل افزایش یا کاهش است. این قاعده در بسیاری از کشور‌های جهان نیز صادق است. در مورد آمریکا، معاونان اول رئیس‌جمهور ایالات متحده آمریکا شخص دوم در دستگاه اجرایی کشور ایالات متحده آمریکا و بر اساس قانون اساسی، رئیس رسمی مجلس سنای ایالات متحده آمریکا هستند.

در سال ۱۹۳۳، فرانکلین روزولت با دعوت مستمر معاون رئیس‌جمهور به جلسات کابینه، که هر رئیس‌جمهور از آن زمان تا کنون آن را حفظ کرده‌ است، اهمیت مقام را بالا برد. جایگاه معاون اولی در دوران تصدی دیک چینی (۲۰۰۱–۲۰۰۹) به عنوان معاون رئیس‌جمهور به شدت ارتقا پیدا کرد. چینی از قدرت فوق‌العاده‌ای برخوردار بود و اغلب بدون اطلاع رئیس‌جمهور جورج دبلیو بوش، به تنهایی تصمیمات سیاسی را اتخاذ می‌کرد.

درطول بیش از ۲۰۰ سال گذشته، ۱۵ تن از ۴۹ معاون اول رئیس‌جمهور آمریکا توانسته‌اند بر صندلی ریاست جمهوری تکیه بزنند.

این افراد شامل جان آدامز معاون اول جرج واشنگتن، توماس جفرسون معاون اول جان آدامز، مارتین ون بورن معاون اول اندرو جکسون، جان تایلر معاون اول ویلیام هنری هریسون، میلارد فیلمور معاون اول زکری تیلور، اندرو جانسون معاون اول آبراهام لینکلن، چستر آلن آرتور معاون اول جیمز آبرام گارفیلد، تئودور روزولت معاون اول ویلیام مک‌کینلی، جان کالوین کولیج معاون اول وارن جی هاردینگ، هری ترومن معاون اول فرانکلین روزولت، ریچارد نیکسون معاون اول دوایت آیزنهاور، لیندون بی. جانسون معاون اول جان اف. کندی، جرالد فورد معاون اول ریچارد نیکسون، جرج اچ. دابلیو. بوش معاون اول رونالد ریگان و جو بایدن معاون اول باراک اوباما می‌شوند.

برخی از این معاونان اول در واقع در پی استعفا، ترور یا بیماری روسای جمهور عصر خود به جایگاه ریاست جمهوری آمریکا راه پیدا کرده‌اند و برخی نظیر جو بایدن و بوش با انتخاب مردم به این مقام رسیده‌اند.

این تجربه در هند نیز سابقه دارد. از میان ۱۳ معاون رییس جمهور، ۶ تن به مقام ریاست جمهوری رسیده‌اند. در هندوستان نیز معاونت ریاست جمهوری از لحاظ حقوقی دومین مقام عالی رتبه بعد از رییس جمهور است. معاون اول رییس جمهور هند نیز به سیاق سایر کشور‌ها در غیاب رییس جمهور در اثر مرگ، استعفا، استیضاح یا هر شرایط دیگری باید سکان کشور را به دست بگیرد.

در ایالات متحده مقام معاونت اول عملا به یک سکوی پرش برای رسیدن به جایگاه ریاست جمهوری تبدیل شده است و از همین رو محبوبیت معاونان اول در طول دوران خدمت توسط بنگاه‌های نظرسنجی مورد بررسی قرار می‌گیرد.

هفت تن از ۱۵ معاون اولی که به مقام ریاست جمهوری در آمریکا رسیده‌اند درست بعد از رییسشان در این جایگاه قرار گرفته‌اند. جان آدامز، معاون اول اولین رییس جمهور آمریکا یعنی جرج واشنگتن بود. بعد از دوره هشت ساله ریاست جمهوری آدامز، توماس جفرسون معاون اول او به مقام ریاست جمهوری رسید. اندرو جانسون هفدهمین رییس جمهور آمریکا جانشین مستقیم آبراهام لینکلن شد. او برای مدت کوتاهی معاون اول لینکلن بود.

هری ترومن سی و سومین رییس جمهور آمریکا نیز جانشین رییس خود یعنی فرانکلین روزولت شد. لیندون جانسون سی و ششمین رییس جمهور آمریکا به اجبار و در پی ترور کندی به مقام ریاست جمهوری آمریکا رسید. او به مدت شش سال (یک نیم دوره بعد از ترور کندی و یک دوره کامل به عنوان رییس جمهور منتخب) درکاخ سفید ماند. بعد از او ریچارد نیکسون معاون اولش توسط مردم به عنوان سی و هفتمین رییس جمهور ایالات متحده آمریکا انتخاب شد. بعد از ریچارد نیکسون نیز معاون اول او جرالد فورد به ریاست جمهوری رسید.

بی تردید رضایت از وضع موجود مهمترین عنصری است که به انتخاب معاونان اول به عنوان رییس جمهور می‌انجامد. در مواردی که بین انتخاب یک معاون اول به عنوان رییس جمهور و مدت زمان خدمت او در پست معاونت اول فاصله چهار تا ۸ ساله افتاده می‌توان حدس زد که مردم در این فاصله با تجربه وضع جدید، به این نتیجه رسیده‌اند که وضعیت سابق مطلوب‌تر بوده است. در مورد کاندیداتوری جهانگیری رضایت از وضع موجود در کمترین حالت ممکن قرار گرفته است.

نتیجه آخرین نظرسنجی مرکز افکار سنجی دانشجویان ایران (ایسپا) که به تاریخ ۱۸ تا ۲۰ اردیبهشت تعلق دارد نشان می‌دهد از میان افرادی که اعلام کرده‌اند قطعا در انتخابات شرکت می‌کنند، تنها ۴.۸ درصد به اسحاق جهانگیری تمایل دارند. رای منفی جهانگیری که به شاخص عدم رضایت مردم از وضع موجود تلقی می‌شود بیش از ۳۷.۹ درصد بوده است.