تبعات سنگین بازگشت بد به برجام

خبرگزاری مهر: مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی با انتشار گزارشی با عنوان «دام مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا در چارچوب برجام» با تاکید بر اینکه آمریکا حاضر به رفع همه تحریم‌ها نیست، اعلام کرد: رفع تحریم‌ها در قالب بیانیه سیاسی و حتی تغییرات حقوقی در دستورالعمل‌های وزارت خزانه‌داری آمریکا نه تنها منافع اقتصادی ایران را تضمین نخواهد کرد، بلکه ایران را در چرخه تکراری «محدودسازی برنامه هسته‌ای در ازای تقریباً هیچ» گرفتار خواهد کرد که پیش از این در سال‌های ۱۳۹۴ تا ۱۳۹۶ تجربه شد.

در گزارش بازوی کارشناسی مجلس با اشاره به اینکه بررسی دقیق بیانیه پایانی نشست مجازی کمیسیون مشترک برجام در سطح معاونین و مدیران وزرای امور خارجه کشورهای عضو برجام در ۱۳ فروردین‌ماه ۱۴۰۰ و انطباق آن با مواضع ایران و آمریکا نشان از ابهام جدی درباره پروسه آغاز شده دارد، آمده است: «با توجه به استمرار این نشست در سطح کارگروه‌های کارشناسی در روزهای پیش رو، ارزیابی این روند براساس «سیاست قطعی جمهوری اسلامی ایران در موضوع برجام» و «قانون اقدام راهبردی مجلس شورای اسلامی برای لغو تحریم‌ها» به‌عنوان دو معیار اصلی برای سنجش هرگونه طرح و پیشنهادی درباره احیای برجام ضروری است».

در گزارش این مرکز پژوهشی با اشاره به اظهارات معاون سیاسی وزیر امور خارجه پس از پایان این نشست درباره عدم گفت‌وگوی مستقیم و غیرمستقیم با آمریکایی‌ها و همچنین عدم وجود طرح گام‌به‌گام آمده است: «آنچه در بیانیه پایانی نشست ذکر شده است رویکرد متفاوتی داشته و حاکی از وجود یک طرح «مدالیته» برای احیای برجام و برگزاری نشست حضوری میان اعضای برجام برای توافق درباره گام‌های متقابل دو طرف است که آمریکا نیز به‌صورت جداگانه در حاشیه این نشست حضور خواهد داشت و از طریق یک «هماهنگ کننده» (مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا یا نماینده او) با دیگر اعضای برجام در تعامل خواهد بود».

مطابق بررسی‌های مرکز پژوهش‌های مجلس، مفاد بیانیه پایانی نشست کمیسیون برجام و موضع‌گیری مقامات دو طرف از پنج جهت برخلاف سیاست قطعی جمهوری اسلامی ایران و قانون اقدام راهبردی مجلس است که عبارتند از:

آمریکا به دنبال حفظ ساختار تحریم‌ها با وجود احیای برجام است

۱- علیرغم آنکه وزیر امور خارجه ایران تأکید دارد که «واشنگتن باید تمام تحریم‌هایی را که از زمان روی کار آمدن ترامپ اعمال، باز اعمال یا ذیل برچسب تازه قرار گرفته‌اند را لغو کند»، آمریکا حاضر به رفع همه تحریم‌ها نیست. رابرت مالی، نماینده ویژه آمریکا در امور ایران پس از نشست کمیسیون مشترک برجام در مصاحبه‌ای اعلام کرد: «ایالات متحده آمریکا در صورت بازگشت ایران به برجام،} صرفاً {تحریم‌های مغایر با توافق هسته‌ای را رفع خواهد کرد». در این صورت، اقداماتی که آمریکا برای رفع تنها بخشی از تحریم‌ها (تحریم‌های مرتبط با برنامه هسته‌ای) در نظر دارد نه‌تنها منافع اقتصادی ایران را تأمین نخواهد کرد، بلکه این کشور با حفظ ساختار تحریم‌ها به دنبال ایجاد اهرم فشاری علیه ایران در موضوعات موشکی و منطقه‌ای خواهد بود. به‌عبارت دیگر، آمریکا به دنبال ایجاد شرایطی است که حتی در صورت احیای برجام ساختار تحریم‌های این کشور علیه ایران حفظ شود.

رفع کاغذی تحریم‌ها، موجب تضمین منافع اقتصادی ایران نمی‌شود

۲- لفظ «مدالیته» در بیانیه پایانی نشست مجازی کمیسیون برجام یا تعبیر «طراحی اقدامات متقابل» که در توئیت وزیر امور خارجه ایران مورد اشاره قرار گرفته است یا عبارت «مجموعه‌ای از گام‌های متقابل اولیه» که از سوی وزارت امور خارجه آمریکا مطرح شده همان الگوی بازگشت گام به گام است با این تفاوت که احتمالاً دو طرف در قالب بیانیه‌های جداگانه مجموعه اقدامات و گام‌های خود را به‌صورت یکجا فهرست کرده و اجرای موازی و همزمان آن را آغاز خواهند کرد. این طرح در عمل فرایند راستی آزمایی تحریم‌ها توسط ایران را به یک اقدام صوری تبدیل می‌کند. طبق سیاست «حرف قطعی»، ایران در صورتی به تعهدات خود ذیل برجام عمل خواهد کرد که رفع تحریم‌های آمریکا در عمل مورد راستی‌آزمایی قرار گرفته باشد. دولت دوازدهم تاکنون معیار کمی و قابل سنجشی برای لغو تحریم‌ها ارائه نکرده است. رفع تحریم‌ها در قالب بیانیه سیاسی و حتی تغییرات حقوقی در دستورالعمل‌های وزارت خزانه‌داری آمریکا نه تنها منافع اقتصادی ایران را تضمین نخواهد کرد، بلکه ایران را در چرخه تکراری «محدودسازی برنامه هسته‌ای در ازای تقریباً هیچ» گرفتار خواهد کرد که پیش از این در سال‌های ۱۳۹۴ تا ۱۳۹۶ تجربه شد.

ملاک اصلی برای احیای برجام منافع بلندمدت ایران است و نه انتخابات

۳- وزیر امور خارجه در توئیت خود درباره دور بعدی نشست کمیسیون مشترک برجام اعلام کرد که هدف از این نشست «تسریع در نهایی سازی اقدامات دو طرف» برای رفع تحریم‌ها و توقف گام‌های کاهش تعهد هسته‌ای است. اگرچه در رفع تحریم‌ها نباید تأخیر کرد، ولی تعجیل و تسریع در روند اقدامات طرف مقابل برای رفع تحریم‌ها نیز منطبق با اصول سیاست ایران در موضوع وادار کردن آمریکا در بازگشت به برجام نیست. تأکید وزیر امور خارجه ایران در مصاحبه با نشریه پولیتیکو بر تسریع در فرایند احیای برجام به خاطر انتخابات ریاست‌جمهوری ایران در خردادماه ۱۴۰۰ یا پایان مهلت توافق موقت ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی موجب عدم دقت لازم در جزئیات اقدامات آمریکا برای رفع تحریم‌ها و راستی‌آزمایی آن خواهد بود. به لحاظ زمانی، هیچ ضرورتی ندارد که تمام اقدامات دو طرف یا بخش قابل توجهی از آن در یک بازه دوماهه تا پیش از موعد انتخابات ریاست جمهوری ایران انجام شود. ملاک اصلی برای احیای برجام باید منافع بلندمدت جمهوری اسلامی ایران باشد و مقولات کوتاه‌مدت ازجمله انتخابات نباید باعث تأخیر یا تعجیل در این فرایند گردد.

آمریکا مذاکره را ابزاری برای کاهش انتظارات ایران در مسئله رفع تحریم‌ها می‌داند

۴- موافقت نماینده ایران در کمیسیون مشترک برجام با حضور آمریکا در نشست کارشناسی وین و مشارکت در تدوین اقدامات متقابل در هفته جاری چندان سازگار با سیاست رسمی جمهوری اسلامی ایران نیست. نه تنها مذاکره مستقیم میان ایران و آمریکا ضروری نیست، بلکه روند تدریجی رسمیت بخشی به حضور آمریکا در میان کشورهای عضو برجام برخلاف منافع ملی ایران است. آمریکا هنگامی می‌تواند در نشست‌های کمیسیون مشترک برجام شرکت کند که به تعهدات خود عمل کرده و تمام تحریم‌ها را رفع کرده باشد. اگرچه معاون وزیر خارجه ایران تأکید دارد که در هیچ سطحی با آمریکا مذاکره مستقیمی صورت نخواهد گرفت، ولی باید به این موضوع توجه داشت که از دیدگاه کشورهای اروپایی و آمریکا پذیرش حضور واشنگتن در نشست وین اقدامی در جهت قرار دادن ایران در موقعیت مذاکره مستقیم با آمریکاست. نگاه آمریکا به مذاکره به مثابه ابزاری برای چانه‌زنی در جهت کاهش انتظارات ایران در مسئله رفع تحریم‌ها و آغاز فرایند تحمیل محدودیت‌های بیشتر هسته‌ای و فراهسته‌ای است. در این میان، اصرار کشورهای اروپایی ازجمله فرانسه برای یافتن «جایگزین‌هایی برای مذاکره مستقیم میان واشنگتن و تهران» بیش از آنکه به نفع ایران باشد، اهداف آمریکا را تأمین می‌کند.

مطابق قانون، دولت بدون هماهنگی با مجلس نمی‌تواند متعهد به اجرای هیچ طرحی شود

۵- در هیچیک از طرح‌های ارائه شده نقشی برای مجلس شورای اسلامی در نظر گرفته نشده است. این در حالی است که طبق مواد (۶) و (۷) قانون اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها، راستی آزمایی اجرای تعهدات طرف‌های مقابل با نظارت مجلس انجام خواهد شد و توقف گام‌های کاهش تعهد هسته‌ای از سوی دولت با مجوز مجلس صورت می‌پذیرد. در این چارچوب، دولت بدون هماهنگی و مشورت با مجلس نمی‌تواند در کمیسیون مشترک برجام متعهد به اجرای هرگونه طرح یا پیشنهادی شود. علاوه بر این، دولت باید از عدم نقض برجام در صورت احیای آن توسط کنگره آمریکا و اعمال قوانین تحریمی جدید اطمینان حاصل کند».

تبعات سنگین بازگشت بد به برجام

در بخش «جمع بندی» گزارش بازوی کارشناسی مجلس با اشاره به اینکه تناقض در بیانیه کشورهای اروپایی و مواضع مقامات آمریکا و ایران نشان می‌دهد تفاهم و تلقی مشترکی درباره جزئیات «شکست سیاست فشار حداکثری و بازگشت دوجانبه به برجام» نزد طرفین وجود ندارد، آمده است: «مقصود آمریکا از اجرای کامل تعهدات خود» بازگشت مشروط به برجام و رفع بخشی از تحریم‌ها» است. در چنین شرایطی، خطر بازگشت بد به برجام بیش از استمرار وضعیت فعلی در کوتاه‌مدت یا میان‌مدت است. گذشت زمان، با توجه به افزایش فروش نفت از یکسو و پیشرفت فنی در برنامه هسته‌ای از سوی دیگر لزوماً به ضرر ایران نیست. آسیب بازگشت بد به برجام آن است که آمریکا نه تنها هزینه‌ای به دلیل خروج از برجام نمی‌پردازد، بلکه می‌تواند در ازای رفع جزئی تحریم‌ها، برنامه هسته‌ای ایران را مهار کند. این اتفاق درک راهبردی غلطی برای آمریکا ایجاد کرده و جسارت این کشور برای نقض مجدد برجام را بیشتر خواهد کرد. ازاین رو باید اطمینان حاصل شود که آمریکا نه تنها تحریم‌ها را در عمل لغو خواهد کرد، بلکه امکان اعمال مجدد آن را نخواهد داشت.

آمریکا بازگشت به برجام را بخشی از پروسه راهبردی مهار تمام قابلیت‌های بازدارنده ایران می‌داند

درواقع، چالش اصلی در این مرحله آن نیست که چه کسی گام نخست را بردارد، بلکه مسئله اصلی این است که هر دو طرف چه اقداماتی را برای بازگشت کامل به تعهدات خود انجام خواهند داد. آنچه آمریکا از پاسخ صریح و جزئی به آن خودداری کرده، این است که آیا این کشور اراده لازم برای لغو عملی همه تحریم‌هایی که بعد از اجرای برجام در سال ۲۰۱۶ وضع شده است را دارد یا نه؟ در غیاب چنین تصمیمی از سوی آمریکا طرح موضوعاتی چون مذاکره مستقیم یا غیرمستقیم، تعجیل یا تأخیر، بازگشت گام به گام یا فوری به برجام مسائل حاشیه‌ای محسوب می‌شود. شواهد گویای آن است که آمریکا بازگشت به برجام را بخشی از یک پروسه راهبردی می‌داند که درنهایت باید از طریق اهرم تحریم‌ها تمام قابلیت‌های بازدارنده ایران اعم از برنامه هسته‌ای، منطقه‌ای و موشکی ایران مهار شود. آمریکا بر این موضوع تأکید دارد که علیرغم مسائلی مانند انتخابات ایران، حاضر به عدول از سیاست تحریمی خود در قبال ایران نیست. برای آمریکا محتوای مذاکره و مفاد گام‌هایی که طرفین برای بازگشت به برجام باید بردارند مهم‌تر از دو مؤلفه «مذاکره مستقیم یا غیرمستقیم» با ایران و «زمان» انجام مذاکره است. ازاین‌رو، علیرغم انتظارات اولیه، بایدن با گذشت نزدیک به سه ماه از استقرار در کاخ سفید حتی حاضر به اعطای معافیت‌های تحریمی بشردوستانه به ایران نشده است».