اظهارات همه مخالفان و موافقان نظام پارلمانی

نامه‌نیوز: اخیرا امیرحسین قاضی‌زاده هاشمی، نائب‌رئیس مجلس بازهم بحث تغییر نظام ریاستی به پارلمانی را مطرح کرده و گفته است: «به نظر می‌رسد لازم است که در کشور مدتی طولانی نظام پارلمانی حاکم شود. ما نیاز داریم در موقع لزوم سریعا افراد را عوض کنیم، اما با شرایط کنونی اگر سراغ هرکسی برویم بحران سیاسی ایجاد می‌شود». اما این اولین باری نیست که تغییر نظام از ریاستی به پارلمانی در مجلس مطرح می‌شود. چندی پیش مشاور، ولی اسماعیلی، نماینده مجلس یازدهم در توئیتی نوشته بود: «شاید مهمترین اتفاقی که مجلس یازدهم میتواند رقم بزند، تغییر نظام ریاستی به پارلمانی است. زمزمه‌های این حرکت تاریخی از مجلس به گوش می‌رسد. وقتی نخست‌وزیر مسئول باشه، تغییرش دردسر زیادی نداره؛ اشتباه کرد به راحتی باهاش خداحافظی می‌شه. تکرار اشتباهات ۸ ساله یک رییس جمهور جبران ناپذیره».

این توئیت اگر نظر شخصی این کاربر توئیتر باشد، می‌توان به عنوان یک اظهار نظر معمولی و عقیده فردی قلمداد کرد، اما اگر این توئیت خبری از رویکرد مجلس یازدهم داشته باشد، می‌توان برداشت کرد که اتفاقاتی در شکل نظام سیاسی رقم خواهد خورد به خصوص آنکه اخیرا هم قاضی‌زاده هاشمی بر این موضوع تأکید کرده است.

مواضع رهبر انقلاب

پیشینه این موضوع بازمی‌گردد به سخنان مقام معظم رهبری در سال ۹۰ در کرمانشاه که گفته بودند: «امروز نظام ما نظام ریاستی است؛ یعنی مردم با رای مستقیم خودشان رئیس‌جمهور را انتخاب می‌کنند؛ تا الان هم شیوه بسیار خوب و تجربه شده‌ای بوده است. اگر یک روزی در آینده‌های دور یا نزدیک احساس شود به جای نظام ریاستی مثلاً نظام پارلمانی مطلوب است هیچ اشکالی ندارد؛ نظام جمهوری اسلامی می‌تواند این خط هندسی را به این خط دیگر هندسی تبدیل کند؛ تفاوتی نمی‌کند».

سخن رهبر انقلاب به این معنی بود که نظام جمهوری اسلامی ایران می‌تواند با حفظ شاکله اصلی خود سازوکار‌های انتخابی و اجرایی را تغییر دهد که این مهم یک‌بار در سال ۶۸ هم رخ داد و نظام پارلمانی به ریاستی تغییر کرد. در ابتدای انقلاب علاوه بر آنکه مردم رئیس‌جمهور را انتخاب می‌کردند، رئیس‌جمهور هم فردی را به‌عنوان نخست‌وزیر به مجلس پیشنهاد می‌داد و اگر مجلس به او رأی اعتماد می‌داد آن شخص به نخست‌وزیر کشور می‌شد. شاید به دلیل بعضی تداخل وظایف و ناهماهنگی‌هایی که در کار‌های نخست‌وزیر و رئیس‌جمهور دیده می‌شد، در آن زمان ضرورت تغییر نظام پارلمانی یا به تعبیر دقیق‌تر نیمه پارمانی به ریاستی احساس شد. چندی بعد از آن سخنرانی یعنی در دی‌ماه۱۳۹۲، علاالدین بروجردی، رییس وقت کمیسیون امنیت ملی مجلس شورای اسلامی، گفت: «قرار شد در این زمینه کار کارشناسی صورت بگیرد، تیم‌هایی کار خود را شروع کردند که نمی‌دانم به کجا رسیدند، این ایده مقام رهبری باید دقیق بررسی شده و ابعاد مختلف آن به معظم‌له گزارش شود».

چندسالی از آن طرحِ‌موضوع گذشت که بار دیگر رهبر انقلاب درباره این تغییر نظام سیاسی سخن گفتند. ایشان در ابتدای خردادماه سال ۹۸ در دیدار با جمعی از دانشجویان فرمودند: «مشکلات نظام پارلمانی برای کشور بیش از مشکلات نظام ریاستی است».

علی مطهری: شکل‌گیری نظام پارلمانی به صلاح کشور نیست

اخیرا که این بحث دوباره داغ شده است، مخالفان و موافقان آن هم بازهم به اظهارنظر می‌پردازند؛ برای مثال علی مطهری روز گذشته در گفتگو با «نامه‌نیوز» گفت که: «نظام پارلمانی در جایی می‌تواند مفید باشد که احزاب قوی وجود داشته باشند و احزاب در تشکیل پارلمان نقش مهمی داشته باشند؛ از سوی دیگر انتخابات هم به معنای واقعی آزاد باشد و مجلس نمایندگی کل جامعه را برعهده داشته باشد. در کشور ما باتوجه به روشی که شورای نگهبان در پیش گرفته است، مجلس نماینده بخشی از جامعه است. در چنین شرایطی اگر نظام ریاستی فعلی -که در واقع به طور کامل هم ریاستی نیست، زیرا رئیس‌جمهور اختیارات کافی ندارد- به نظام پارلمانی تغییر یابد، در عمل، نخست‌وزیر از سوی شورای نگهبان تعیین خواهد شد و نقش مردم کم‌رنگ‌تر از وضع موجود می‌شود... اکنون کورسویی از امید وجود دارد که مردم بتوانند در انتخابات ریاست‌جمهوری اظهار وجود کنند. شورای نگهبان به سختی می‌تواند افرادی را که دارای پایگاه اجتماعی قوی هستند رد صلاحیت کند؛ به همین دلیل امیدی در عرصه سیاسی وجود دارد، اما اگر نظام پارلمانی جای نظام ریاستی را بگیرد، این میزان امید هم از بین می‌رود. به هر روی تا زمانی که احزاب قوی و انتخابات آزاد در کشور وجود نداشته باشد، شکل‌گیری نظام پارلمانی به صلاح کشور نیست».

احمد توکلی: تغییر نظام ریاستی به پارلمانی دغدغه اصلی این روز‌های کشور نیست

یا احمد توکلی دراین باره به «نامه‌نیوز» گفت: «امروز گرفتار مسئولان بی‌دغدغه هستیم که عده‌ای که اصلا دغدغه مردم را ندارند. فساد در سیستم است. الگو‌های نامناسب برای اداره کشور تعقیب می‌شود. تعارض منافع همه را دارد بیچاره می‌کند. همچنین توزیع درآمد وحشتناک ناعادلانه و ظالمانه است. اختلاف طبقاتی در جامعه بی‌داد می‌کند که بر اثر آن استخوان مردم در حال خورد شدن است. این‌ها درد‌های اصلی هستند... برای آنکه چنین تغییرات ساختاری را انجام دهیم محتاج به تفاهم ملی هستیم. اعمال تغییرات ساختاری سیاسی به این معنا که وزن مجلس در برابر دولت بالا برود تا دولت از درون مجلس انتخاب شود، مقدمه‌هایی لازم دارد... تفاوت بین نظام پارلمانی و نظام ریاستی آنقدر نیست که بتواند در اداره کشور تحول ایجاد کند. آنچه امروز تحول ایجاد می‌کند ایمان و وفاداری به اسلام و ایران است».

ابطحی: همین ردپایی که از دموکراسی باقی مانده هم از بین برود

یا محمدعلی ابطحی ابطحی هم پیامد‌های منفی این تغییر را اینگونه برای «نامه‌نیوز» برشمرد: «در دنیا نیز نظام پارلمانی و اداره کشور توسط نخست وزیر یک گزینه مطرح است و شاید کمتر از نظام ریاستی هم به دموکراسی خدمت نکرده باشد، اما در ایران وضعیت فرق دارد و نگرانی‌هایی وجود دارد. این نگرانی نیز از آن جهت است که ورودی به پارلمان خیلی آزادانه نیست و تبعا نخست وزیری که از این روند برآید به یک جناح فکری مرتبط خواهد بود...، اما نباید واقعیت‌های موجود در ایران را نایدده گرفت. اگر پارلمان همیشه یک دست باشد و قوه مجریه هم بر اساس آن اداره شود این احتمال وجود دارد که همین ردپایی که از دموکراسی باقی مانده هم از بین برود... اگر پارلمان همیشه یک دست باشد و قوه مجریه هم بر اساس آن اداره شود این احتمال وجود دارد که همین ردپایی که از دموکراسی باقی مانده هم از بین برود».

پزشکیان: تغییر نظام سیاسی کشور به ضرر کشور است

پیش از مقطع اخیر هم این اظهارنظر‌ها وجود داشت. برای مثال مسعود پزشکیان، نماینده مجلس هم چندسال پیش گفته بود: «تغییر نظام سیاسی کشور در شرایط کنونی تنها به ضرر کشور است». یا علی مطهری هم در سال ۹۸ گفته بود: «اینکه نظام ریاستی به نظام پارلمانی تبدیل شود، قابل بحث است؛ هرچند فعلا من با آن موافق نیستم، چون نقش مردم کم می‌شود». یا الیاس حضرتی، از نمایندگان اصلاح‌طلب مجلس دهم در نقد سازوکار نظام پارلمانی باور داشت: «ما یک دوره نظام پارلمانی را در دهه شصت تجربه کردیم و ‏احساس کردیم پاسخ مثبتی نگرفتیم... از سویی دیگر در بحث نظام ریاستی و ضعف‌های آن تا به حال چیزی نشنیده‌ایم. افرادی که چنین پیشنهادی را ‏مطرح می‌کنند باید یک جمع‌بندی از ضعف‌های نظام ریاستی داشته باشند، تا به دنبال نظام پارلمانی باشیم. ‏ در نظام ریاستی شما هم وزرا و هم رئیس‌جمهور را می‌توانید استیضاح کنید؛ منتها استیضاح رییس‌جمهور به ‏دلیل وضعیت خاص باید دوسوم آرای مجلس را داشته باشد. از طرفی در بحث نظام پارلمانی شرط اولیه آن این است که نظام ‏حزبی به موازات آن مستقر باشد؛ این درحالی است که احزاب در کشور ما برای انتخابات ایجاد می‌شوند و اینکه کادر بسازند ‏اصلا وجود ندارد».

صادق زیباکلام هم معتقد است که «با طرح پارلمانی‌شدن نظام سیاسی هیچ‌بخشی نمی‌ماند که با رأی مستقیم مردم انتخاب شود». مصفی کواکبیان، نماینده اصلاح‌طلب مجلس دهم هم درباره این طرح گفته بود: «نظام پارلمانی بدون ساختار نظام حزبی درست نیست به گفته او «هرگونه سخنی از نظام پارلمانی با موضوع تحزب ارتباط وثیقی دارد». کواکبیان البته راه این تغییر را بسته نمی‌داند و معتقد است: «در صورت تغییر قانون اساسی و استقرار ساختار نظام حزبی ‏می‌توان به پارلمانی همچون کنگره هندوستان رسید که انتخاب رئیس‌جمهور را برعهده دارد و یا در نظام پارلمانی انگلستان ‏رئیس دولت همان رئیس حزب حاکم و دارای اکثریت کرسی‌های پارلمان است». محمدرضا تاجیکِ اصلاح‌طلب هم باور دارد که «تحقق چنین اصلاحی، اراده‌ی معطوف به قدرت و منفعت و مصلحت عده‌ای است، اما این اقدام به معنای انحلال مردم است؛ بنابراین، بیشتر نیازمند انقلاب ساختاری است تا اصلاح ساختاری».

عماد افروغ: بهتر است به سمت نظام پارلمانی برویم.

اما محمدحسین فرهنگی، نماینده مجلس دهم در نطق پیش از دستور در دفاع از نظام پارلمانی به همکاران خود توصیه کرد که «نمایندگان و همه دست‌اندرکاران جریانات سیاسی در خصوص نظام پارلمانی جدی‌تر بیندیشند». او گفته بود: «در نظام پارلمانی، مردم نمایندگان خود را انتخاب و آن‌ها نسبت به انتخاب رئیس‌جمهور اقدام می‌کنند. در شرایطی که مجلس دارای ترکیب گرایش‌های مختلف باشد، دولت ائتلافی تشکیل می‌شود. مجلس از دولت منتخب خود حمایت می‌کند و ناهماهنگی بین سه قوه به طور اساسی از بین می‌رود. رئیس جمهوری هم وظایف خود را تحریف نکرده و به دنبال وظایف دیگران نمی‌رود». یا عماد افروغ گفته بود که در شرایطی که عملا مجلس از قدرتش کاسته شده و نمی‌توان به درستی نقش نظارتی بر دولت داشته باشد بهتر است به سمت نظام پارلمانی برویم.

به هر روی تغییر نظام پارلمانی به ریاستی مخالفان و موافقان زیادی دارد که باید منتظر ماند و دید که کدام یک از این تفکرات می‌تواند خواسته خود اجرایی کند و اگر قرار است تغییری در نظام قانونی ایران رخ دهد، به این زودی‌ها خواهد بود یا نه؟ و آیا مانع برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری ۱۴۰۰ می‌شود یا نه؟